དབུས་གཙང་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་ལས། མཚོ་སྣ་རྫོང་གི་གཞི་རིམ་ལོ་རྒྱུས་དང་། རྫོང་གི་མིང་ཐོགས་ཚུལ་སོགས། ༡༽

བདུན་པ། མཚོ་སྣ་རྫོང་།

ས་བཅད་དང་པོ། རྫོང་གི་གཞི་རིམ་ལོ་རྒྱུས།

ལེ་ཚན་དང་པོ། རྫོང་གི་མིང་ཐོགས་ཚུལ།

མཚོ་སྣ་རྫོང་གི་མིང་ཆ་ཚང་ལ་མཚོ་སྣ་ལྷུན་གྲུབ་ཡང་རྩེའི་རྫོང་།[1] ཞེས་བརྗོད། དེ་སྔའི་མཚོ་སྣ་རྫོང་འོག་གི་ཡུལ་སྡེ་ཁག་གི་སྤྱིི་མིང་ལ་མོན་ཡུལ་ལམ་སྦས་ཡུལ་དཀར་མོ་ལྗོངས་དང་ལྷོ་མོན་ཤིང་ལོའི་ཚལ་སོགས་འབོད་རྒྱུན་དུ་སྣང་། མཚོ་སྣ་ཞེས་པའི་མིང་ཐོགས་དོན་ནི་《དུ་ཀཱུ་ལའི་གོས་བཟང་།》ལས།

མ་སངས་ཀྱི་མཐོང་སྣང་དུ་ཡུལ་ཐམས་ཅད་རྨུགས་པས་ཞོ་གཉལ་(བསྙལ་)བ་ལྟར་ཁེངས་པ་མཚོར་མངོན། དེ་བྲག་གི་སྣ་ཞིག་མཐོང་བའི་མཚོ་སྣར་གྲགས་པའམ་ཤ་བ་མཚོ་ལ་སོང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བརྟེན་ནས་མཚོ་སྣར་གྲགས་པ་སོགས་རྒྱུ་མཚན་མང་ཙམ་མཆིས་ཀྱང་། དོན་དུ་བྱང་དུ་ནེ་ར་གཡུ་མཚོ་དང་། ལྷོ་ན་སྐྱེར་ཆེན་གཡུ་མཚོ་གཉིས་ཡོད་པའི་མཚོ་གཉིས་ཀྱི་སྣེའི་དབུས་ན་ཡོད་པས་མཚོ་སྣར་གྲགས།[2] ཞེས་བྱུང་ངོ་། གཞན་ཡང་། རྫོང་དེའི་བྱང་ངོས་སུ་ར་གཡུ་མཚོ། གཡག་གཡུ་མཚོ། ཉ་པ་མཚོ་སོགས་དང།  ལྷོ་རུ་བྱིའུ་མཚོ་དང་། སྐྱེས་ཆེན་མཚོ་སོགས་མཚོ་དང་མཚེའུ་དེ་དག་གི་སྣེ་རུ་ཆགས་པས་ན་མཚོ་སྣ་ཞེས་ཐོགས་པར་བཤད་ལ།[3] ཤོད་སྲོལ་གཞན་ཞིག་ལ་ཚོང་དཔོན་ནོར་བུ་བཟང་པོ་ཚོང་ལ་ཕེབས་སྐབས་ཞག་བཞུགས་གནང་ས་འཁེལ་སྟབས་ཚོང་སྣ་ཡག་པོ་ཡོད་པས་ཚོང་སྣ་ཞེས་པའི་མིང་ཟུར་ཆགས་ཞེས་ཀྱང་ཟེར།[4] ཞེས་སོགས་ཡུལ་གྱི་ས་བབ་རང་བཞིན་སོགས་དང་འབྲེལ་བའི་ཡུལ་མིང་ཐོགས་ཚུལ་ལ་བཤད་རྒྱུན་མང་དུ་མཆིས་སོ།།

ལེ་ཚན་གཉིས་པ། རྫོང་གི་ས་བབ་ཆགས་ཚུལ།

མཚོ་སྣ་རྫོང་ནི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ལེ་དབར་ ༧༠༠[5] སར་ཡོད་པའི་གཞུང་ས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པའི་ཕྱོགས་མཐའི་རྫོང་གཞིས་ཆེ་གྲས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། རྫོང་དེའི་སྤྱིའི་ས་བབ་ནི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་ཐང་མཚེའུ་གཤོང་ཁུལ་གནས་པའི་ས་ཞིག་དང་། གོ་ལོའི་བྱང་གི་འཕྲེད་ཐིག་ཏུའུ་གྲངས་ ༢༦.༨༩༚ 〜༢༨.༤༚ དང་། ཤར་གྱི་དཀྱིལ་ཐིག་ཏུའུ་གྲངས་ ༩༡.༤༚〜༩༤.༣༚བར་དུ་གནས་ཡོད། ས་བབ་བྱང་མཐོ་ཞིང་ལྷོ་དམའ་བ། ཕན་ཚུན་བལྟོས་བཅས་ཀྱི་མཐོ་ཁྱད་སྨི་ ༧༠༠༠ ལྷག་དང་། ས་བབ་མཐོ་ཤོས་ལ་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ནས་སྨི་ ༧༠༦༠ དང་དམའ་ཤོས་ལ་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ནས་སྨི་ ༡༨ རེད། རྫོང་དེའི་གངས་དཀར་རྡོ་རིའི་བྱང་ཕྱོགས་ནི་མཐོ་སྒང་རི་ཁུལ་གྱི་ཁོངས་ཡིན་པས་ཆ་སྙོམས་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ནས་སྨི་ ༤༠༠༠ ཡན་ཡིན་མོད། རིམ་བཞིན་ལྷོ་ཕྱོགས་ཁུལ་གྱི་མཐོ་ཚད་ཇེ་དམའ་དུ་འགྲོ།[6]

རྫོང་སྤྱིའི་གནམ་གཤིས་ལས་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་འདབས་ཁུལ་གྱི་རི་རྒྱུད་ཕྱེད་བརླན་གཤེར་དང་། བརླན་གཤེར་ཆེ་བའི་གནམ་གཤིས་ཁུལ་དང་། བྱང་འདབས་ནི་དྲོ་ཁུལ་ཕྱེད་ཐན་པའི་མཐོ་སྒང་དུས་རླུང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་ཁུལ་ཡིན། དེ་ཡང་། རིགས་སྔ་མའི་ཁྱད་ཆོས་ནི་ཆར་ཆུ་མང་བ་དང་ས་གཤིས་བརླན་པ། ཉི་ཕོག་དུས་ཡུན་ཐུང་བ་ལ་ཐན་ཆར་གྱི་དུས་ཚིགས་མི་གསལ་བ་བཅས་ཡོད། རིགས་ཕྱི་མ་ནི་ ཆར་ཆུ་ཉུང་བས་ཐན་ཚབས་ཆེ་བ་ཉི་ཕོག་དུས་ཡུན་རིང་ཞིང་དགུན་དཔྱིད་གཉིས་གྲང་ལྷག་མང་བ་བཅས་ཡོད། རྫོང་དེའི་ལོ་རེའི་གནམ་གཤིས་ཆ་སྙོམས་དྲོད་ཚད་ ༠༚C‚ ལས་ཟླ་དང་པོའི་ཆ་སྙོམས་དྲོད་ཚད་ཀླད་ཀོར་འོག་གི་ ༡༠༚C‚དང་། ཟླ་བདུན་པའི་ཆ་སྙོམས་དྲོད་ཚད་ ༧.༦༚C‚རེད། དེ་མིན་ལོའི་ཉི་ཕོག་དུས་ཡུན་ཆུ་ཚོད་ ༢༥༨༨ དང་ཆུ་གསོག་ཚད་ཧའོ་རྨི་ ༣༨༣༌༣ ཟིན། ལོའི་སད་མེད་དུས་ཡུན་ཉིན་ ༤༩ དང་ལོའི་ཆར་ཆུ་འབབ་ཚད་ལི་སྨི་ ༣༨༤.༣ བཅས་ཡིན། རྫོང་དེར་རང་བྱུང་གནོད་འཚེ་གཙོ་བོ་ས་ཡོམ་དང་། རླུང་འཁོར་དྲག་པོ། ཆུ། གངས། སེར་བ། སད། འབུ། ཐན་པ་སོགས་ཡིན།[7]

ས་བཅད་གཉིས་པ། རྫོང་གི་ལོ་རྒྱུས།

ལེ་ཚན་དང་པོ། བོད་ཀྱི་སྲིད་འཛིན་འཕོ་འགྱུར་དང་མཚོ་སྣ་རྫོང་།

ཁུལ་དེའི་རིག་དངོས་རྟོགས་ཞིབ་ཀྱིས་གནའ་རྫས་རྒྱུ་ཆ་ལག་སོན་བྱུང་བར་གཞིགས་ན། ཆེས་ཡ་ཐོག་ནས་མཚོ་སྣ་རྫོང་ཁུལ་འདིར་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་འཚོ་གནས་དཔལ་ཡོན་དར་མྱོང་བའི་བདེན་དཔང་བྱས་ཡོད་པ་ནི། དེང་གི་མཚོ་སྣ་རྫོང་འོག་འོ་མ་ལས་གྲྭའི་ཉེ་འཁྲིས་དང་། ལེགས་པོ་ཁུལ། སྐྱིད་པ་སོགས་ནས་གནའ་བོའི་རྡོའི་དུར་སྒམ་ཉར་ཚགས་བྱས་ཡོད་པ་རྙེད་གསོན་བྱུང་ཞིང་། དུར་སྒམ་དེ་རིགས་ཀྱི་བཟོ་དབྱིབས་ཅུང་སྟབས་བདེ་བ་སྟེ། རྡོ་ལེབ་ཀྱིས་ཆེ་ཆུང་ལ་ཕུང་པོ་ཤོང་ཐུབ་ཙམ་གྱི་དུར་སྒམ་བརྩིགས་པ་དང་། དུར་རྫས་ཀྱང་ཤིན་ཏུ་སྟབས་བདེ་བ་སྟེ་ཕལ་ཆེ་བ་རྫ་ཆས་ཉུང་ཤས་སམ་དུར་རྫས་ཅི་ཡང་མེད་པ་ལས་གྲུབ། དེ་ལས་མངོན་པའི་རིག་གཞུང་གི་ངོ་བོར་ཅུང་གདོད་མའི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་ཞིང་། མཚོ་སྣ་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་རྡོའི་དུར་སྒམ་གྱི་དུས་རབས་ཕལ་ཆེར་བོད་བཙན་པོའི་གོང་དང་ཐ་ན་རྡོ་ཆས་གསར་པའི་དུས་རབས་ལ་འདེད་ཐུབ། དེས་ཧི་མ་ལ་ཡི་ས་ཁུལ་དུ་གནའ་བོའི་དུས་རབས་ནས་བོད་གངས་ཅན་པའི་མེས་པོ་ཚོས་འཚོ་གནས་དང་དཔལ་ཡོན་གསར་གཏོད་ཀྱི་ཞབས་རྗེས་བཞག་ཡོད་པ་གསལ་བཤད་བྱས་ཡོད།[8]

རྫོང་དེ་ནི་དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོས་བོད་ལ་དབང་ལུང་བསྒྱུར་བའི་དུས་སྐབས་སུ། བཙན་པོའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་མངའ་འབངས་སུ་གཏོགས་ཀྱི་ཡོད་པ་ནི།《ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ།》ལས། བཙན་པོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་མཛད་པ་གླེང་བའི་སྐབས། འུང་གྀ་ཚེ་ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཀྱི་ཀླུ་(གླུ་)བླངས་པའི་ཚིག་ལ། མོན་ཀ་འྀ་སྟག་ཆིག་པ། སྟག་བཀུམ་ནྀ་ཟུ་ཙེས་བཀུམ།[9] ཞེས་བློན་ཆེན་པོ་ཟུ་རྩེས་(ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་)མོན་ཡུལ་གྱི་སྟག་གཅིག་བསད་ནས་པགས་པ་བཤུས་ཏེ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་ལ་ཕུལ་བར་བཙན་པོས་གཟེངས་བསྟོད་ཐོབ། ཅེས་བྱུང་བ་དེའི་ཐོག་ནས་སྐབས་དེར་མོན་ཞེས་པའི་ས་ཁུལ་འདི་ནི་བོད་བཙན་པོའི་མངའ་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཤེས་ཐུབ། ལྷག་པར་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྐབས་དབུས་གཙང་རུ་བཞི་ལས་གཡོ་རུའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཡང་།《དེབ་ཐེར་དམར་པོ།》ལས། དུས་རབས་བདུན་པའི་སྐབས་བོད་རུ་བཞིར་ཕྱེ་ཞིང་། ལྷོ་ཕྱོགས་བློ་(ཀློ་)དང་མོན་ནས་བཟུང་།[10] ཞེས་དང་།《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།》ལས། མོན་རྩེ་རྒྱལ་ཞེས་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་བཞིས་དཔྱ་བསྡུས་ནས་འབུལ་བས་འབངས་ལ་གཏོགས་སོ།[11] ཞེས་བྱུང་ངོ་།  གོང་གསལ་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ནང་གླེང་བའི་མོན་ནི་སྤྱིར་བོད་ལྷོ་ཕྱོགས་ཁ་ཐོར་གྱི་ཚོ་སྤྱི་ཡོངས་ལ་བཤད་པ་ཞིག་ཡིན། འོན་ཀྱང་དེའི་ཁྲོད་ནས་གཙོ་ཆེ་ཤོས་ནི་དེང་གི་མཚོ་སྣ་ཚུད་པའི་མོན་ཡུལ་ས་ཁུལ་ལ་ཟེར།[12] ཞེས་གསུངས།

དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པ་ནས་བོད་སིལ་བུར་ཐོར་རྗེས་ཁུལ་དེ་དག་བཙན་པོའི་གདུང་རྒྱུད་ལས་ལྷ་སྲས་གཙང་མའི་གདུང་དང་། ལྷག་པར་འོད་སྲུང་ཕྱོགས་ཁག་གི་བློན་པོ་ཚོས་ས་རིས་ཆ་བགོས་ཀྱིས་ཡུལ་གྲོང་བཏབ་ཏེ་དབང་སྒྱུར་བྱས་ཡོད་པ་མོན་ཆོས་འབྱུང་དུ་གསལ།[13] དུས་སྐབས་དེ་ཙམ་ནས་བོད་དུ་བསྟན་པ་ཕྱིར་དར་གྱི་དབུ་བརྙེས་པ་དང་བསྟུན། དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་ནང་མོན་ཡུལ་དུ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་པའི་རྙིང་མའི་ཆོས་བརྒྱུད་ཤུགས་ཆེར་དར་བ་དང་། དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པའི་སྐབས་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱང་ཁུལ་དེར་དར་ཁྱབ་ཆེན་པོ་བྱུང་བ་མ་ཟད། དབང་སྒྱུར་གྱི་དུས་ཚོད་དང་ཤུགས་རྐྱེན་ཅུང་རིང་ཞིང་ཆེ་བའི་ཆོས་ལུགས་གྲུབ་མཐའ་ཞིག་ཏུ་གྱུར།[14] དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་ནང་དཔལ་ལྡན་ས་སྐྱ་པས་བོད་ལ་དབང་ལུང་བསྒྱུར་སྐབས། དབུས་གཙང་ཁྲི་སྐོར་བཅུ་གསུམ་ལས་བྱ་ཡུལ་ཁྲི་སྐོར་གྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་དང་།[15] དུས་རབས་བཅུ་བཞི་པའི་ནང་སྡེ་སྲིད་ཕག་མོ་གྲུ་པས་བོད་ལ་དབང་ལུང་བསྒྱུར་སྐབས། དབུས་གཙང་རྫོང་ཆེན་བཅུ་གསུམ་སོགས་གསར་འཛུགས་སྐབས་མཚོ་སྣ་རྫོང་གི་ལམ་ལུགས་ཀྱང་གསར་འཛུགས་བྱས་ཡོད།[16]ཅེས་འཁོད། སྡེ་པ་རིན་སྤུངས་དང་ལྷག་པར་སྡེ་སྲིད་གཙང་པའི་སྐབས་《གཙང་སྟོད་རྒྱལ་པོའི་རྣམ་ཐར་དང་རྒྱལ་རབས།》ལས་ལྷོ་མོན་ཁ་བཞི་སོགས་རང་ཞབས་སུ་བཅུག་ཅེས།[17] ལྷག་པར་གཙང་པའི་《གདུང་རབས་ལས།》ལྷོ་མི་འགྱུར་ཞིང་ཀློ་མོན་གྱི་ཁ་གནོན་དོ་བོ་རྫོང་(དེང་ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ་ལྷོ་བྲག་རྫོང་ཁོངས།)བརྩིགས།[18] ཞེས་གསལ་བ་ལས། གཅིག་ནས་སྡེ་སྲིད་གཙང་པའི་སྲིད་དབང་ལྷོ་བྲག་བརྒྱུད་ལ་སླེབས་ཡོད་པ་དང་། གཉིས་སུ་ལྷོ་བྲག་དོ་པོ་རྫོང་ནི་སྡེ་སྲིད་གཙང་པའི་སྐབས་གསར་དུ་བརྩིགས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དེ་རེད། ཁུལ་དེ་དག་ལ་མངའ་མཛད་པར་གསལ་ཡང་། དོན་དུ་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་ཆོས་ལུགས་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱིས་བཟུང་བའི་ཁྲིམས་སྒོ་རང་བཙན་ལྟ་བུའི་ཁུལ་ཞིག་ཡིན་ནམ་སྙམ།

དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་ལོ་རབས་བཞི་བཅུ་པའི་ནང་བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པས་བོད་ལ་དབང་ལུང་བསྒྱུར་སྐབས། ཕྱི་ལོ་ ༡༦༨༠ ལོར་༸གོང་ས་ལྔ་པ་ཆེན་པོས་ཁོང་གི་ཞལ་སློབ་མེ་རག་བླ་མ་བློ་གྲོས་རྒྱ་མཚོ་དང། མཚོ་སྣ་ལྡིང་ནམ་མཁའ་འབྲུག་གྲགས་གཉིས་མོན་ཡུལ་དུ་གཏོང་གནང་གིས་ཆོས་དང་སྲིད་ཀྱི་སྒོ་ནས་སྔར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་འཆད། ༸གོང་ས་ལྔ་པས་རྟ་དབང་དགའ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་གླིང་དགོན་ཕྱག་བཏབ་ཅིང་མེ་རག་བླ་མས་སྐུ་ཚེའི་རིང་དགོན་གྱི་བླ་མ་དང་ཡུལ་སྡེའི་འཚོ་བརྩིས་མཛད། དུས་རབས་ ༡༨ པའི་དུས་འགོར་མོན་ཡུལ་ས་ཁུལ་དེ་བཞིན་དངོས་སུ་ཚོ་དང་ལྡིང་སུམ་ཅུ་སོ་གཉིས་སུ་ཕྱེ་ཤིང་ཅིན་ཏུང་ལ་མོན་ཤར་ནུབ་ཀྱི་ས་མཚམས་སུ་གཏན་འཁེལ་དང་། ལེགས་པོ་ཚོ་བཞི་མཚོ་སྣ་རྫོང་ཁོངས་ནང་ཡོད། ཕྱིས་སུ་སྲིད་འཛིན་ས་ཁུལ་འདི་ཚོ་ཐམས་ཅད་མཚོ་སྣ་རྫོང་སྲིད་གཞུང་ལ་བདག་སྐྱོང་བྱེད་བཅུག[19] དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པའི་སྲིད་དབང་དུས་སྐབས་ཀྱི་ཆེས་ཕྱི་མའི་དུས་སྐབས། རྟ་དབང་བླ་གཉེར་ཞེས་གནས་ལྔ་པའི་རྩེ་དྲུང་རེ་བསྐོ་བཞག་གིས་རྟ་དབང་དགའ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་ལྷ་རྩེ་དགོན་གྱིས་གཙོས་མོན་ཁུལ་ལྷ་མིའི་སྡེ་དགོན་ཚང་མས་ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན་དང་། ས་མཚམས་སྐོར་སོགས་དམིགས་བསལ་གལ་ཆེའི་རིགས་གཞུང་གནས་ལ་དགོངས་སྐོར་ཞུ་དགོས་པ་དང་། དེ་བྱིངས་རྟ་དབང་བླ་གཉེར་དང་། མཚོ་སྣ་རྫོང་སྦྲེལ། དགོན་པའི་ལས་སྣེ། འཚོ་ཤོག་ཁག་གི་ལྡིང་དང་། འགོ་རྒན་བཅས་སྔར་ལམ་བཞི་སྦྲེལ་ལམ་དྲུག་སྦྲེལ་གྱི་ཐོག་ནས་ཐག་གཅོད་བྱེད་པ་ལས་རྟ་དབང་བླ་གཉེར་གཅིག་པུས་ཐག་གཅོད་བྱེད་དབང་མེད།[20]

ཕྱི་ལོ་ ༡༧༥༡ བཀའ་ཤག་གི་ལམ་ལུགས་ཚུགས་ཚུན་མཚོ་སྣ་རྫོང་ནི་རྫོང་དཔོན་སེར་སྐྱ་གཉིས་ཀྱིས་སྐྱོང་བའི་རིམ་ལྔའི་ས་མཐའི་རྫོང་འགོའི་གྲས་སུ་གཏོགས་པ་དང་།[21] མཚོ་སྣ་རྫོང་རྩེ་ཤོད་གཉིས་ལས་རྫོང་རྩེ་དགའ་ལྡན་ཤར་བྱང་གཉིས་ནས་ཡོང་དགོས་པ་དང་། ཤོད་ནི་གཞུང་ཞབས་ཤོད་དྲུང་ཞིག་ཡོང་སྲོལ་ལྟར་རྩེ་ཤོད་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས་ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན་བྱེད།  ད་དུང་ཟུར་དུ་མཚོ་སྣ་འབྲས་སྒྲུབ་ཅེས་བླ་ཕྱག་དྲུང་འཁོར་གཅིག་གིས་སོ་སོའི་ཁྱབ་ཁོངས་ལ་ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན་པ།[22] སོགས་ཀྱང་བྱེད། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༠༩ ལོར་ལྷོ་ཁ་སྤྱི་ཁྱབ་བཙུགས་ཚུན་ནས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ བར་མཚོ་སྣ་རྫོང་ཡང་ལྷོ་སྤྱིའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་གནས།[23] གཞན་ཡང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༣ ལོ་ནས་མཚོ་སྣ་རྫོང་སྡོད་ཡ་གཅིག་དགའ་ལྡན་བླ་སྤྱིར་མཆོད་རྒྱུན་ཐོག་ཇི་སྲིད་བར་སྦྱོར་འཇགས་བསྩལ།[24] ལོ་རྒྱུས་ཐོག་རིམ་དྲུག་སྣ་མཁར་བསོད་ནམས་དབང་ཕྱུག་(མཁས་དབང་བྱ་རིགས་པ་བློ་བཟང་དབང་རྒྱལ་གྱི་ཕ།)དང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༣༣ ལོར་མདོ་མཁར་སྲས་ཕུན་ཚོགས་རབ་རྒྱས་སོགས་མཚོ་སྣ་རྫོང་དཔོན་དུ་བསྐོ་བཞག་གནང་འདུག་ལ།[25] ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ཡས་མས་སུ་རྫོང་རྩེའི་མི་འགྲོ་སྔར་སྲོལ་དགའ་ལྡན་དགོན་པ་ནས་གཏོང་དགོས་པ་ལྟར་གྲྭ་བློ་བཟང་སངས་རྒྱས་ཞུ་བ་དང་། རྫོང་ཤོད་ལ་ཤོད་དྲུང་རྡོ་གྲོང་པ་ཞུ་བ་རྣམ་གཉིས་དང་། རྟ་དབང་བླ་གཉེར་རྩེ་དྲུང་ཐུབ་བསྟན་ཆོས་འཕེལ་དང་མཁན་པོ་འབྲས་བློ་གླིང་གྲྭ་ཚང་ནས་མངགས་པའི་དགའ་ལྡན་སེར་ཀོང་སྤྲུལ་སྐུ་རྣམ་གཉིས་ཡིན་འདུག[26] མཚོ་སྣ་རྫོང་གི་རྫོང་དཔོན་མཐའ་མ་ནི་དགའ་བྱང་བློ་བཟང་རྣམ་གྲོལ་དང་། མཚོ་འབྲས་ཕྱག་ནང་རྡོ་རྗེ་རིག་འཛིན་གཉིས་ཡིན་ལ།[27] ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༡ ཡས་མས་ནས་རྟ་དབང་གཙོས་མོན་ཡུལ་ཕལ་ཆེར་རྒྱ་གར་གྱིས་བཟུང་བ་དང་། བོད་ལ་དུས་འགྱུར་བྱུང་བསྟུན་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ ལོར་ད་ལྟའི་མཚོ་སྣ་རྫོང་མི་དམངས་སྲིད་གཞུང་བཙུགས་སོ།།

དཔྱད་གཞིའི་ལུང་ཁུངས་ཡིག་ཆ།

[1] ༸རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར། དེབ་གཉིས་པ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣། ཤོག ༤༡༧།

[2] སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། དྲིན་ཅན་རྩ་བའི་བླ་མ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་ཐུན་མོང་ཕྱིའི་རྣམ་ཐར་དུ་ཀཱུ་ལའི་གོས་བཟང་གླེགས་བམ་བཞི་པའི་འཕྲོས་ལྔ་པ། ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣། ཤོག ༡༨༩།

[3] ཆོས་འཕེལ། ལྷོ་ཁ་ས་ཁལ་གྱི་གནས་ཡིག ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༢། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག ༡༡༦།

[4] ཚེ་དབང་དཔལ་འབྱོར། ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ་རྫོང་ཁག་གི་མིང་ཇི་ལྟར་བྱུང་ཚུལ་རགས་ཙམ་གླེང་བ། དྲ་རྒྱའི་འབྲེལ་ཐག་བཀོད་ན་ལེགས།

[5] བཀའ་དྲུང་ནོར་ནང་། དེབ་ཐེར་ལོང་བའི་དམིགས་བུ། དཔེ་གཟུགས། ལྕགས་པར། རྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༡། ཤོག ༢༣༨།

[6]西藏自治区土地册，西藏自治区测绘局，中国地图出版社出版.1996.Pg 98.

[7]西藏自治区土地册，西藏自治区测绘局，中国地图出版社出版.1996.Pg 98.

[8]索朗旺堆,错那隆子加查曲松县文物志,西藏人民出版社.1993.Pg 4.

[9] བསོད་ནམས་སྐྱིད་དང་དབང་རྒྱལ། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ཡིག་ཆ་གཅེས་བཏུས། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣། ཤོག ༡༢༥།

[10] ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེ། དེབ་ཐེར་དམར་པོ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༡། ཤོག ༣༦།

[11] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། ཝཱ་ཎ་བཛྲ་བིདྱཱ་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣། ཤོག ༡༨༩།

[12]索朗旺堆,错那隆子加查曲松县文物志,西藏人民出版社.1993.Pg 4_7.

[13] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས།  འདོན་ཐེངས་༡༠།  མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༨། ཤོག ༩༨།

[14]索朗旺堆,错那隆子加查曲松县文物志,西藏人民出版社.1993.Pg 4_7.

[15]西藏自治区地图册.西藏自治区测绘局.中国地图出版社出版.1996.pg 98.

[16]西藏自治区地图册.西藏自治区测绘局.中国地图出版社出版.1996.pg 98.

[17] གཙང་སྟོད་རྒྱལ་པོའི་རྣམ་ཐར་དང་རྒྱལ་རབས།  བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༡ ཤོག ༢༣།

[18] གཙང་སྟོད་རྒྱལ་པོའི་རྣམ་ཐར་དང་རྒྱལ་རབས། གངས་ཅན་རིག་མཛོད། ༦༠། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༡། ཤོག ༣༡།

[19]索朗旺堆,错那隆子加查曲松县文物志,西藏人民出版社.1993.Pg 4_7.

[20] དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། དུང་དཀར་ཚོག་མཛོད་ཆེན་མོ། ཤེས་རིག་པར་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ཤོག ༡༦༢༣ །

[21] (1) བཀའ་དྲུང་ནོར་ནང་། དེབ་ཐེར་ལོང་བའི་དམིགས་བུ། དཔེ་གཟུགས། ལྕགས་པར། རྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༡། ཤོག ༢༣༨།

(2)多杰次仁，西藏封建农奴制社会形态，中国藏学出版社。2005.Pg 334.

[22] ལྷོ་ཁའི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦། ཤོག ༢༢༥།

[23] http://www.zgsxzs.com/plus/view.php?aid=33492

[24] ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས། སྨད་ཆ། ཤེས་རིག་དཔར་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༦། ཤོག ༢༢༤།

[25] F .Williammson, political officer in Sikkim. Who’s Who in Tibet .Calcutta Government of India Press  1933. Pg 21.

[26] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། འདོན་ ༡༤། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༢། ཤོག ༢༣༦།

[27] དྷ་ས་བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་གི་ཡིག་རིགས་ཨང་། ༦༣༧། གཞུང་སའི་ཛ་མཁན་སྤྲེལ་པོས་གནང་བའི་ལག་འཛིན་དུ་གསལ།