དབུས་གཙང་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་ལས། སྣང་རྫོང་གི་རྫོང་གཞིས་འགྲོ་སྟངས་དང་། ཁྲལ་འུ་ཁྲིམས་འགོ།

ལེ་ཚན་གཉིས་པ། རྫོང་གཞིས་འགྲོ་སྟངས་དང་། ཁྲལ་འུ་ཁྲིམས་འགོ།

གཅིག སྣང་རྫོང་གི་རྫོང་གཞིས་འགྲོ་སྟངས།

སྣང་རྫོང་ནི་གཞུང་ས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པའི་རྫོང་འགོ་འབྲིང་གྲས་རིམ་པ་དྲུག་པའི་རྫོང་སྡོད་སྐྱ་བོ་གཅིག་གི་འགྲོ་ཁུངས་ཅན་གྱི་གཞུང་རྫོང་ཞིག་ཡིན།[1] དེ་སྔའི་སྣང་རྫོང་གི་སྲིད་འཛིན་ལྟེ་བ་ཆགས་ཡུལ་ནི་དྭགས་པོ་ལ་འོག་གི་ཆུ་དང་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོ་འདྲེམས་མཚམས་ཀྱི་སུམ་མདོའི་བྲག་ཟུར་སྟེང་གཞིས་རྒྱ་ཆེ་བའི་མཁར་ཤུལ་ཞིག་ཡོད་པའི་གཤམ་འོག་ཏུ་ཡིན་ལ།

རྫོང་སྡོད་གཞུང་ཞབས་སྣེ་མོ་ཚོགས་ཡུལ་ཁང་པ་ཐོག་བརྩེགས་གཉིས་ཅན་ལྕགས་རི་དང་བཅས་པའི་གཞི་རྒྱ་ཅུང་ཆེ་བའི་མཁར་ཞིག་མཆིས། རྫོང་དེའི་ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན་གྱི་ཞབས་སྡོད་མི་སྣར་རྫོང་དཔོན་དབུས་པའི་འགོ་ཡོད་ལས་བྱེད་རྒན་པོ་བཅས་འཐུས་ཚང་ལྡན། སྤྱིར་རྫོང་དེ་ནི་ལྕགས་སྟག་ཞིབ་གཞུང་དུ་གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་དུད་མི་སེར་གཅིག་པོ་ལྡན་པའི་རྫོང་གཞིས་ཤིག་ཡིན་པར་འཁོད་ཀྱང་། སྣང་ཁུལ་དུ་སྣང་བྷུཾ་པ་དང་། ལ་ཐོག་ཟུང་མཁར་བ། ལྕང་ར་བ་སོགས་སྒེར་བཙན་འགའ་ཡང་ཡོད་པར་གསལ།[2] ད་ཡོད་ཤེས་གསལ་ལ་སྣང་རྫོང་གི་རྫོང་སྡོད་དུ། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༣༤ ཡས་མས་སུ་ཞྭ་སྒབ་པ་བློ་བཟང་དོན་གྲུབ་ཕེབས་མྱོང་འདུག དེ་མིན་དྭགས་པོ་ཚུལ་ཁྲིམས་ལགས་ཀྱིས་གསུངས་ན་རྫོང་གཞིས་དེ་བཞིན་ཕྱིས་ཡབ་གཞིས་གླང་བདུན་གྱི་འཁྱོངས་གཞིས་སུ་གཏོགས་པའི་རྫོང་ཞིག་ཡིན་པར་སྣང་སྟེ། སྲིད་བློན་གླང་བདུན་མཆོག་ནས་ལོ་བཅུ་གཉིས་རིང་སྣང་རྫོང་བསྐྱར་བསྐྲུན་བྱས་ཀྱང་དེ་རྗེས་ལོ་གཉིས་ཙམ་ནས་བོད་ལ་དུས་འགྱུར་བྱུང་བས། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༧ ཡས་མས་སུ་བསྟན་སྲུང་དྭངས་བླངས་དམག་གིས་བཟུང་ནས་ཕོགས་ཁང་བྱས་པར་གསུངས།[3]

གཉིས། ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན།

        ཁུལ་དེའི་ས་ཞིང་བདག་ཐོབ་སྐོར་ལ་ཕྱི་ལོ་ ༡༨༣༠ ལོར་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་《ལྕགས་སྟག་ཞིབ་གཞུང་》ལྟར་ན། སྣང་ཁུལ་གྱི་ཁྲལ་བསྡུའི་རྩིས་སྟངས་རྐང་འབོར་ལྟར་བསླངས་ཚེ་འདོན་འབོར་ཆེན་པོ་ཐོན་གྱི་ཡོད་ཀྱང་། ཁུལ་དེ་ནི་གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་པ་མི་སེར་དུ་སོང་བ་མ་ཟད། དྭགས་པོ་ཁུལ་ས་རྟེན་ཞན་པ་དང་། མར་འབབ་སོགས་གཡོར་ཆེ་ཙམ་འབུལ་དགོས་པས། སྤྱིའི་རྐང་འབོར་གྱི་སྟེང་ནས་སུམ་ཆ་གཅིག་ཙམ་བུད་སྟོང་དུ་ཁྲལ་ཆག་བཏང་བ་ལས། དེ་འཕྲོས་རྐང་གཅིག་ལ་ཉིས་སྣའི་འདོན་སྒྲིལ་གྱི་སྒྲུབ་འདོན་གཏན་འབེབས་གནང་བར། སྣང་རྫོང་ཁུལ་ལ་ཁྲལ་འབབ་ཁྱོན་གཞུང་རྒྱུག་འདོན་བརྒྱ་དང་བཅུ་དགུ་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག་འབབ་ཀྱི་ཡོད་འདུག འཁྲི་ཆ་དེ་དག་ཀྱང་ཁྲལ་ཚོ་ཁག་ལ་བུད་སྟོང་དང་ཤས་སླེབས་ཕུད་པའི་ཆ་གསེས་ཀྱི་བགོས་ན། ལ་གོང་ནས་འདོན་ཕྱེད་དང་དྲུག་ཆ་ཆག་གཅིག་དང་། དོལ་ནས་འདོན་གསུམ་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག ཁྱེ་ནུབ་ནས་འདོན་ཕྱེད་བདུན་དྲུག་ཆ་གཅིག ཁྱེ་རྗེ་ཤར་ནས་འདོན་ལྔ། དཀོན་ནས་འདོན་ཕྱེད་གཉིས་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག ཀླུག་ནས་འདོན་གཉིས། གཟིམས་ནས་འདོན་ཕྱེད་གསུམ་ཆ་གཅིག སྙག་ནས་འདོན་ཕྱེད་གསུམ། སྙག་སྟོད་ནས་འདོན་གཉིས། བསོས་ནས་འདོན་གསུམ་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག ལོ་ཕུ་ནས་འདོན་ཕྱེད་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག སྦལ་དབྲོག་འདོན་ཕྱེད་བཞི། སྣང་ཞོལ་འདོན་ལྔ། བར་དོན་འདོན་གསུམ། ཤོང་ཡུལ་ནས་འདོན་གཅིག་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག ཁྲམ་འབག་ནས་འདོན་ཕྱེད་གསུམ་དང་གསུམ་ཆ་གཅིག རྫང་ནས་འདོན་ལྔ་དང་གསུམ་ཆ་གཅིག ལུས་ཁ་ནས་འདོན་གཅིག་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག དཔལ་རབ་ཁུལ་ནས་འདོན་ཕྱེད་དྲུག་གསུམ་ཆ་གཅིག ལ་འོག་ཁུལ་དཔོན་གཙོ་ནས་འདོན་གཅིག རས་རབ་ནས་འདོན་དྲུག དགོན་ནས་འདོན་དགུ། དགོན་སྨད་ནས་འདོན་ལྔ་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག རྫ་ནས་འདོན་ཕྱེད་ལྔ་དྲུག་ཆ་གཅིག ངལ་ནས་འདོན་ཕྱེད་བཅུ་ཐམ་པ་དང་གསུམ་ཆ་གཅིག དབུ་རྩེ་བཀྲིས་རྩེ་སྒང་ནས་འདོན་ཕྱེད་གསུམ། ཞུགས་ནས་འདོན་ཕྱེད་ལྔ་དང་དྲུག་ཆ་གཅིག སླེབས་ནས་འདོན་དྲུག སྐྱེམ་གསུམ་པ་ཚར་ནས་འདོན་ཕྱེད་བཅུ་བཅས་འཁྲི་སྒྲུབ་བྱེད་དགོས་འདུག[4]

སྣང་རྫོང་ཁུལ་དེར་ཕྱི་ནང་རྐང་འགྲོ་ལག་འདོན་གྱི་ཁྲལ་འདོན་དེ་དག་གི་འཁྲི་ཡུལ་གཙོ་བོ་ནི། ཞིང་འབྲོག་གི་ཐོན་སྐྱེད་ལས་འབྲུ་འབོར་འཁྲི་བྱ་ཉུང་ཞིང་མར་འབབ་ཅུང་ཆེ་བ་ཡོད་ལ། རྒྱ་ཤིང་བརྔོད་གསུམ་གྱི་ཁྲལ་བསྡུ་རྫོང་གཞིས་གཞན་ལྟར་འཁྲི་སྒྲུབ་དགོས། དེ་བཞིན་ལམ་འགྲུལ་ས་ཚིགས་དོས་རྟ་བསྐུལ་གཏོང་གི་འུ་ལག་ཡང་ཆེ་ཞིང་། རྫོང་ཁོངས་ས་ཞིང་འདེབས་ལས་དང་ཝ་ཁ་ཐིགས་བཙག་སོགས་དུས་བཞིའི་རྫོང་གི་ནང་གཡོག་བཏང་ཐུང་གི་ལས་ཀ་རྣམས་རྒྱུག་པ་བཅས་སོ། རྫོང་གཞིས་ཀྱི་ཁྲིམས་གནོན་ནི་སྤྱི་ཡོངས་བཙན་པོའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་ལྷ་ཆོས་དགེ་བ་བཅུ་དང་མི་ཆོས་གཙང་མ་བཅུ་དྲུག་གཞི་བརྟེན་དུ་བྱས་ཤིང་། གཞུང་ས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པའི་ཞལ་ལྕེ་དང་སྐྱ་ཁྲིམས་སྔོ་ཁྲིམས་གཏན་འབེབས་བཀའ་རྩ། དུས་སྐབས་སོ་སོའི་རྒྱ་ཁྱབ་རི་ཀླུང་རྩ་ཚིག་སོགས་གཞིར་བཟུང་ཁྲིམས་གནོན་ལག་བསྟར་བྱེད་པ་ཡིན་ནོ།།

གསུམ། སྐུ་རྣམ་རྫོང་གི་རྫོང་གཞིས་འགྲོ་སྟངས།

དྭགས་པོ་སྐུ་རྣམ་རྫོང་གི་མིང་ཆ་ཚང་བར་སྐུ་རབ་རྣམ་རྒྱལ་རྫོང་ཞེས་ཞུ་བ་དང་།  སྐུ་རབ་ནི་རུས་རྒྱུད་མིང་སྟེ་གཙང་པ་སྡེ་སྲིད་སྐབས་ཆོས་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཚད་ཆེ་ཙམ་མངའ་བའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཆེན་པོ་གསུམ་གྱི་ཡ་གྱལ་སྡེ་པ་སྐུ་རབ་པ་ཞེས་པའི་རུས་རྒྱུད་ཀྱི་མིང་ཡིན། རྣམ་རྒྱལ་ཞེས་བྱུང་བ་ནི་ནག་ཕྱོགས་ཀྱི་གཡུ་ངོ་ལས་རྣམ་པར་རྒྱལ་བའི་ཆེ་བསྟོད་ཀྱི་མཚན་བྱང་གསོལ་སྟངས་ཙམ་ཞིག་ཡིན་ངེས། མཚན་བྱང་དེ་ཡང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པས་སྐུ་རབ་ཁུལ་དུ་གཞུང་རྫོང་བཙུགས་རྗེས་དེ་སྔའི་སྐུ་རབ་ཞེས་པའི་མིང་གི་མཇུག་ཏུ་རྣམ་རྒྱལ་ཞེས་སྦྱར་བ་མིན་སྙམ་སྟེ། སྤྱིར་སྐུ་རབ་པའི་དབང་ཤུགས་གཙང་པ་སྡེ་སྲིད་སྐབས་ནས་རྩ་སྟོང་ལྟ་བུར་ཕྱིན་མོད། བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པས་བོད་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱས་རྗེས་དེ་སྔ་ཁུལ་དེར་ཡོད་པའི་འབྲི་གུང་དང་། ཀརྨ་བཀའ་བརྒྱུད། འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་གསུམ་གྱི་མཆོད་ཡོན་གྱི་འབྲེལ་བའམ་ཤུགས་རྐྱེན་ཕམ་པར་བཏང་བ་དང་་སྦྲགས། སྒྲོམ་མདའ་དགོན་པས་ས་བོན་བྱས་དགའ་ལྡན་རབ་བརྟན་བཙུགས་ཞེས་དགེ་ལུགས་པའི་དགོན་སྡེ་བཏབ་པ་སོགས་ལས་ཤེས་ནུས་སོ། སྤྱིར་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྟེང་སྡེ་པ་སྐུ་རབ་པ་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་སྦྱིན་བདག་ཡིན་པ་ནི། དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་བརྩམས་པའི་རྗེ་བཙུན་མར་པའི་རྣམ་པར་ཐར་པ་གྲུབ་པའི་ངོ་མཚར་བརྗོད་པ་ལས། བཀའ་བརྒྱུད་རིན་པོ་ཆེའི་བསྟན་པའི་སྦྱིན་བདག་སྟོབས་ཀྱིས་ས་སྐྱོང་བ་ཆེན་པོ་སྐུ་རབ་ནས་ས་སྐྱོང་གཡུལ་རྒྱལ་བརྟན་པས་བསྐུལ།[5] ཞེས་བྱུང་ངོ་།

སྐུ་རབ་རྣམ་རྒྱལ་རྫོང་ནི་ལྷ་སའི་ལྷོ་ཤར་ངོས་ལེ་དབར་ ༦༣༠[6] ས་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་ལྷོ་ངོས་ཙ་རིའི་ཉེ་འདབས་དྭགས་པོ་སྒྲོམ་མདའི་ཕུ་རུ་ཆགས་ཡོད། སྐུ་རབ་རྣམ་རྒྱལ་རྫོང་ཆགས་ཡུལ་རི་འདབས་ཀྱི་བྲག་སྟེང་དུ་རྒྱ་ཆེ་བའི་མཁར་ཤུལ་ཡོད་པ་དག་ལ་བལྟས་ན། ཁུལ་དེར་དེ་སྔ་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་སྡེ་པ་སྐུ་རབ་པའི་སྲིད་དབང་ལྟེ་གནས་ཤིག་རྟེན་གཞི་བྱས་ཡོད་པ་མངོན་ཐུབ་ལ། དེ་མིན་བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་སྐབས་སུ་འཛིན་སྐྱོང་གི་གནས་གཞི་བསྐྲུན་པའི་སྐུ་རྣམ་རྫོང་ནི་དེ་སྔའི་སྡེ་པ་སྐུ་རབ་པའི་མཁར་ཤུལ་མིན་ནམ་སྙམ་པ་དེའི་གཤམ་དུ་བཏབ་ཡོད།[7] ཁུལ་དེའི་རི་ལུང་ཀུན་ལ་ནགས་ཚལ་སྟུག་ལ། སྤང་ལྗོངས་མཛེས་ཤིང་། ཞིང་འབྲོག་མཉམ་གཉེར་གྱི་ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་ལ་ཐོན་ཁུངས་ཀྱང་ཕུན་སུམ་ཚོགས། རྫོང་གི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐོག་ནས་བཤད་ན་གཞུང་ས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པའི་སྐུ་དུས་སུ་སྐུ་རྣམ་རྫོང་ནི་རིམ་དྲུག་རྫོང་སྒོ་འབྲིང་གྲས་རྫོང་སྡོད་སྐྱ་བོ་གཅིག་ཐོབ་ཁུངས་གཞུང་རྫོང་ཞིག་ཡིན།[8] ༸གོང་ས་ལྔ་པ་ཆེན་པོའི་སྐུ་དུས་སུ་སྐུ་རབ་རྫོང་སྡོད་དུ་དུས་འབྱོར་རྒྱས་པ།[9] ཞེས་པའི་རྫོང་དཔོན་དང་། ༸གོང་ས་སྐུ་ཕྲེང་དྲུག་པའི་སྐུ་དུས་ཡས་མས་སུ་གཟིམ་ཤག་བྱང་མ་བ་དང་ཡར་འབྲོག་ཀླུ་སྡིངས་པ་ཞེས་པ་གཉིས་ཡིན་འདུག་ལ།[10] ཕྱི་ལོ་ ༡༩༣༤ ལོར་ལྡུམ་པ་དབང་ཕྱུག་རྒྱལ་པོ།[11] ཞེས་པ་སོགས་ཕེབས་མྱོང་འདུག

སྐུ་རབ་རྣམ་རྒྱལ་རྫོང་གི་སྒྲིག་གཞིའི་ཐད་ཐོག་བརྩེགས་གཉིས་ཐོག་ཅན་གྱི་རྫོང་ཁང་འདིར། རྫོང་སྡོད་སྐྱ་བོ་གཅིག་དང་། གཉེར་པ། ལས་དྲུང་བཅས་ཀྱི་ལས་ཁུངས་དང་། དེ་བཞིན་གཙོ་དྲག་གསུམ་(དེའི་ཁོངས་གཞུང་རུ་ཤེ་དཔོན་ཚུད་ཡོད་)ལྡིང་དཔོན་གསུམ། ཞལ་ངོ་། ཕོགས་ཁང་། སྤྱི་མི། རྒན་པོ། འདུ་སྤྱི་ཡིག་ཚང་། བཙོན་ཁང་སོགས་ཡོད་ཅིང་། རྒན་པོ་ནི་རྫོང་འོག་ལུང་ཚན་བཅུ་བཞིར་འགོ་གཙོ་རྒན་པོ་རེ་བཅས་ཀྱི་ཕྱི་ནང་འཛིན་སྐྱོང་བྱེད་ཅིང་། རྫོང་གཞིས་ཀྱི་ལས་སྣེའི་ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན་སོགས་དབང་ཚད་འགན་འཁྲི་དང་ལས་ཡུན་ཐོབ་ཐང་སོགས་ནི། དབུས་གཙང་གི་རྫོང་སྒོ་གཞན་དག་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་ཞིང་། ཡང་དྭགས་པོ་སྐྱི་རུ་རྫོང་གི་རྫོང་དཔོན་དུ་བློ་བཟང་ཡོན་ཏན་བསྐོ་བཞག་གནང་འདུག ༸གོང་ས་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོའི་སྐུ་དུས་སུ་རྣམ་སྲས་གླིང་པ་དཔལ་འབྱོར་འཇིགས་མེད་དྭགས་པོ་རྫོང་གི་རྫོང་དཔོན་གནང་། ཞེས་འཁོད་པ་ལྟར་ན་དེ་ནི་སྒེར་པ་རྫོང་ཞིག་ཡིན་ལས་གཞུང་རྫོང་མིན་པར་སྣང་ངོ་།།

བཞི། ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན།

ཁུལ་དེའི་ས་ཞིང་བདག་ཐོབ་སྐོར་ལ་ཕྱི་ལོ་ ༡༨༣༠ ལོར་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་《ལྕགས་སྟག་ཞིབ་གཞུང་》ལྟར་ན། མཆོད་གཞིས་འདོན་བཅུ་དགུ་དང་བཞི་ཆ་གཅིག སྒེར་པ་འདོན་བཅུ་དགུ་དང་བཅུ་དྲུག་གི་ཆ་གཅིག གཞུང་རྒྱུག་འདོན་བརྒྱ་དང་ལྔ་བཅུ་ང་བདུན་དང་བཞི་ཆ་ཕྱེད་གཉིས་བཅས་ཐོབ་པར་གསལ།  དེ་དག་ཀྱང་གཞུང་སྒེར་ཆོས་གསུམ་གྱི་མི་སེར་ལ་རྐང་འདོན་ཆ་གསེས་ཀྱིས་བགོས་ན་སྐུ་རྣམ་རྫོང་འོག་གི་གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་པར་ཡ་རལ། བྱ་བཤད། ལུད་ཆུང་། སྒང་ཐོག ཡག་སྨད། ཡག་སྟོད་བཅས་ནས་གཞུང་རྒྱུག་རྒན་པོ་གཅིག་གི་འོག་ཏུ་ཁྲལ་རྐང་ཕྱེད་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་ཡོད་པར་རྐང་གཅིག་ལ་འདོན་གཉིས་རེ་བརྩིས་པས། ཁྲལ་ཚོ་དེ་དག་ལ་འདོན་བཅུ་གསུམ་དང་བཞི་ཆ་གཅིག་འཁྲི་ཞིང་། གཞུང་རྒྱུག་རྫིས་གོང་། སྲོག་སྒང་གྲོང་ཡུལ། སྟེང་། རྫིང་བུ། རྩ་ཁྲོག བང་མཛོད། བུང་དཀར། དྭགས་འཁོལ་བཅས་རྒན་པོ་བསྣན་པའི་རྐང་ཉི་ཤུ་རྩ་བརྒྱད་ལ་གཉིས་སྣའི་འདོན་བཅུ་བཞི་སྒྲུབ་དགོས། དེ་བཞིན་གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་ཚོ་སྟོད་སྨད་རྩམ་མདའ་རྩོན་དང་། མང་ཁ་སྟོད། སྤོལ་གོང་བཅས་ལ་རྒན་པོའི་ཁྲལ་རྐང་བསྣན་པས་རྐང་བཅུ་བདུན་ལ་ཉིས་སྣའི་འདོན་ཕྱེད་དགུ་འཁྲི་བ་ཡིན། དེ་དང་གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་ཁོངས་གཡག་ཤུལ་དང་། བྱེ་རི། ཤོ་བོ། མཛོ་ཁ། ར་བ་གདོང་། འབྲུ་མདའ། ས་བོ་ཆེ། བླུན་པོ། བྲག་རྒང་། གྱང་། དབུ་སྨད་རྒན་པོ་དང་བཅས་ནས་ཁྲལ་རྐང་བཞི་བཅུ་ཞེ་གཉིས་ལ་ཉིས་སྣའི་འདོན་ཉི་རྩ་གཅིག་ཐོབ་ཅིང་། གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་ཚོ་ལྡེམ་དང་། ཞང་རྗེ། ནུབ་རྒན་པོ་དང་བཅས་པས་ཁྲལ་རྐང་བརྒྱད་ལ་ཉིས་སྣའི་འདོན་བཞི་སྒྲུབ།

དེ་མཚུངས་ལུག་ལུང་། འདམ་མཁར། ཞོལ་སྟོད། ཀླུང་། སྤྲོད། རྫིར་སྒམ། དབུ་སྟོད། གླིང་མ་ཤར་ཕྱོགས་པ་རྒན་བཅས་གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་ཚོ་ཁག་ལ་རྐང་སུམ་ཅུ་སོ་གཉིས་ལ་ཉིས་སྣེའི་འདོན་ཕྱེད་བཅུ་དྲུག་ཐོབ། ད་དུང་གཞུང་རྒྱུག་སེམས་དང་། སྦུས། རྒན་ཐོག རུ་རྒན་པོ་བཅས་ནས་རྐང་ཕྱེད་ཉི་ཤུ་ལ་ཉིས་སྣའི་འདོན་ཕྱེད་བཅུ་དང་བཞི་ཆ་གཅིག་སྒྲུབ་དགོས། དེ་བཞིན་ནོར་གླིང་མེ་མོ་སྐད་ལུང་སྦུང་མཁར་དང་། སྲང་སྟོད་གཉིས་ལ་ཁྲལ་རྐང་ཕྱེད་སུམ་ཅུ་ཐམ་པ་ལ་འདོན་ཕྱེད་བཅོ་ལྔ་དང་བཞི་ཆ་གཅིག་ཐོབ། གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་ཚོ་འཕྱི་འཁོངས། རྒྱན་སྟག་སླེ་ལུང་གསུམ་རྒན་པོ་བཅས་ལ་རྐང་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་ལ་འདོན་ཕྱེད་བཅུ་བཞི་ཐོབ་ཅིང་། གཞུང་རྒྱུག་ནང་ཁོ་སྨད། བུང་མཁར། རྒྱལ་ཞིང་། རྡོ་ལུང་། སྟ་སྟོང་། སྤ་སངས། སྟོད་བཅས་རྒན་པོའི་རྐང་ཁྲལ་བརྩིས་པའི་རྐང་སུམ་ཅུ་སོ་གཉིས་ལ་འདོན་ཕྱེད་བཅོ་བརྒྱད་འཁྲི་སྒྲུབ་བྱེད་དགོས། སྒྲོམ་མདའ་ཁུལ་ནས་གཞུང་རྒྱུག་འདོན་ཕྱེད་བརྒྱད་དང་བཞི་ཆ་གཅིག་སྒྲུབ་པ་ཡིན། ཁུལ་དེའི་ལེན་བསྐུ་དང་། སྤང་ལུང་། ཡུས་ཀྱི་གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་ཚོ་རྒན་པོ་བཅས་པར་འདོན་ཕྱེད་བཅུ་བདུན་དང་བཞི་ཆ་ཕྱེད་གཉིས་ཐོབ། གཞན་ཡང་། ཞིབ་གཞུང་དེ་ལྟར་ན་སྐུ་རྣམ་མངའ་ཞབས་སུ་སྒེར་གྱི་ས་རིས་བདག་ཐོབ་ལས། གཡུ་ཐོག་པའི་འཛིན་ཁོངས་སུ་རྩམ་མདའ་ཁུལ་ནས་གྲོང་སྟོད་པ་རྐང་གཅིག སེམས་ནས་འབྱར་འཕེལ་སྒང་རྐང་གཅིག རྒན་གླིང་མ་བའི་འོག་ནས་སྐུ་བཞི་བ་རྐང་གཅིག ལེན་བསྐུར་ནས་རྐང་གཅིག་བཅས་འདོན་གཅིག་དང་ཕྱེད་དང་། སྒེར་ལ་ཐོག་ཟུང་མཁར་བར་འདོན་བཅུ་དགུ་དང་བཅུ་དྲུག་ཆ་གཅིག་འཁྲི་བར་གསལ། དེ་མིན་ཆོས་གཞིས་སུ་སྨིན་གླིང་ཆོས་གཞིས་འདམ་མཁར་འོག་མ་བ་ཅན་ལ་རྐང་གཅིག་དང་། སྦུས་ཞོལ་འོག་མ་བ་རྐང་གཅིག་ལ་བཅས་ལ་འདོན་གཅིག་འཁྲི་ཞིང་། དགའ་ལྡན་རབ་བརྟན་ཆོས་གཞིས་འོ་ལེ་དང་། རྫམ་ཞེས། ཀོ་རབ་བཅས་ལ་འདོན་ཕྱེད་བཅོ་བརྒྱད་དང་བཞི་ཆ་གཅིག་བཅས་སྒྲུབ་དགོས་པར་གཏན་འབེབ་མཛད་འདུག[12]

གོང་གསལ་ཁྲལ་འབབ་དེ་དག་ལས་སྐུ་རྣམ་རྫོང་ཁོངས་ཀྱི་གཞུང་རྒྱུག་མི་སེར་ལ་རྫོང་གིས་ཐད་སྐྱོང་རྐང་བརྒྱ་དང་བཞི་བཅུ་ཕྱེད་ཞེ་ལྔ་ཡོད་པ་རྣམས། རྫོང་གིས་འདེབས་སྐྱོང་བྱེད་མ་དགོས་པར་ཁྲལ་ཞིང་ཁོངས་སུ་གཏན་འཇགས་རྩིས་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་ཅིང་། རྐང་རེ་ལ་སོན་འབྲུ་ཁལ་གཉིས་སྣེའི་ལོ་ལྟར་འབྲུ་རུའི་ཁལ་ཉིས་སྟོང་བདུན་བརྒྱ་བདུན་ཅུ་དོན་གསུམ་ཙམ་དང་རྐང་རེ་ནས་སྔོ་རྩྭ་སྐམ་པོ་སྡུད་རྒྱ་བརྒྱ་རེ། སོག་མ་སྡུད་རྒྱ་བཅུ་རེ་བཅས་འཁྲི་སྒྲུབ་བྱེད་དགོས་ཀྱི་འདུག་ལ། རྐང་རེར་གཉིས་སྣའི་འདོན་གྱིས་མི་སེར་འདོན་རེ་ནས་ཤིང་ཁྲལ་སྡུད་རྒྱ་གསུམ་རེ་བསྡོམས་འབུད་ཤིང་རྒྱ་མ་བདུན་བརྒྱ་བརྒྱད་ཅུ་རེ་ཙམ། དྭགས་ཤོག་བཟོ་བྱེད་རྐང་རེ་ནས་ཤོག་ཤིང་རྒྱ་མ་དོ་རེ་བཅས་རྫོང་ལ་འཇལ་སྒྲུབ་དགོས་པ་མ་ཟད། ཤོག་བུ་རྒྱག་མཁན་རྐང་རེ་ནས་མི་རེ་ཉིན་གྲངས་བཅུ་རེ་བཏང་ནས་ཤོག་ལྟེབས་བཞི་བརྒྱ་རེ་ཙམ་རྒྱག་དགོས་ཤིང་། དེ་མིན་གཞུང་རྒྱུག་ཁྲལ་པ་མི་སེར་ནས་སྐུ་རྣམ་རྫོང་ཡོང་བཞེས་ཁོངས་མི་སེར་གྱི་ལག་ནས་ཁྱོན་བསྡོམས་འབྲུ་རུའི་ཁལ་ཆིག་སྟོང་བཞི་བརྒྱ་དང་། ཕྱུར་བ་ཁལ་སུམ་ཅུ། སྣག་བྲེད་རུའི་ཁལ་བཅུ་ཙམ་དང་། དབང་ལག་རུའི་ཁལ་ལྔ་ཙམ། ཆོར་རྩ་ཁལ་བཅུ་ཙམ། སྤོས་ལྤགས་རྒྱ་མ་བཅུ་ཙམ། ༸གོང་ས་མཆོག་གི་ཕྱག་འཁར་ཞེས་སྦ་དཀར་གཉིས། རྔ་དབྱུག་བཟོ་བྱེད་སྦ་རིལ་འདོམས་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ། དམར་བཙོས་བཅས་འཁྲི་བ་ཡིན། གོང་གསལ་གཞིས་འབབ་དང་ཡོང་བཞེས་གཉིས་བསྡོམས་ན་ལོ་ལྟར་འབྲུ་རུའི་ཁལ་བཞི་སྟོང་བརྒྱ་དང་བདུན་ཅུ་དོན་གསུམ་ཙམ་བཅས་སྐུ་སྣམ་རྫོང་སྡོད་བརྒྱུད་གཞུང་སར་འབུལ་དགོས།[13] ཞེས་བྱུང་བ་ལས་ཁུལ་དེའི་ཁྲལ་རྐང་རེ་ནས་གཞི་རྩའི་ཕྱི་ནང་གི་ཁྲལ་རིགས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དང་འབོར་བཅས་ཇི་ཙམ་འཁྲི་སྒྲུབ་བྱེད་དགོས་པ་རྟོགས་ནུས།

གཞུང་སྒེར་ཆོས་གསུམ་གྱི་ཁྲལ་ཚོ་དེ་དག་ལའང་ཁྲལ་པ་དུད་ཁྱིམ་དང་། དེ་མིན་དུད་ཆུང་བཅས་ལ་མཚོན་ནའང་། ཁུལ་དེའི་ཙ་རི་ཤར་གཅིག་ཅར་ཕྱོགས་སུ་གྲྭ་དགོན་སྒྲུབ་སྡེ་ཞེས་པ་གཅིག་དང་། ཁྱིམ་པ་དུད་ཚང་བརྒྱད་ཙམ་གནས། ཙ་རི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཆོས་ཟམ་དང་། དེ་ཁོངས་སུ་ཙ་རི་ཡུལ་སྨད་བསྒྲིལ་བར་ཐེམ་དུད་བཞི་བཅུ་ཙམ་ཆགས་ཡོད། གོང་གསལ་ཙ་རི་ཤར་ནུབ་གཉིས་ཀར་ས་ཞིང་འདེབས་སྲོལ་མེད་ཀྱང་འབྲོག་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་མཆིས་པས། ཙ་རི་ཤར་ནུབ་གཉིས་སུ་སྤྱི་མི་རེ་བརྒྱུད་གཞུང་རུ་ཤེ་དཔོན་ཁོངས་ཀྱིས་ཤེ་མར་སྒྲུབ་དགོས། དེ་མཚུངས་ཡུལ་དེའི་གཤམ་སྤྱི་མི་གཅིག་གི་འོག་ཏུ་ཀློ་པ་མི་ཁྱིམ་བདུན་པ་ཞེས་འབོད་པར་ས་མ་འབྲོག་གི་ཁྲལ་དུད་ཐེམ་གྲངས་བཅོ་ལྔ་ཙམ་ཡང་ཡོད། དེ་མིན་སྐུ་རྣམ་ལྷོ་རྒྱུད་དུ་སྦྱར་གསང་སྔགས་ཆོས་གླིང་དང་ས་འདྲེས་གཞུང་སྒེར་ཆོས་གསུམ་གྱི་འབྲོག་སྡེ་མང་པོ་ཆགས་ཡོད།[14] གོང་དུ་ཞིབ་གཞུང་དུ་གསལ་བ་ལྟར་ཁུལ་དེའི་མཆོད་གཞིས་ཆེ་ཤོས་དགའ་ལྡན་རབ་བརྟན་ཡིན་ཞིང་། དགོན་དེ་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༦༥༤ ལོར་བོད་ཤིང་ཕོ་རྟའི་ལོར་དྭགས་པོ་སྐུ་རབས་གནས་གཞིར་སྒྲོམ་མདའ་དགོན་གསར་བས་ས་བོན་བྱས་དགའ་ལྡན་རབ་བརྟན་བཙུགས།[15] ཕྱི་ལོ་ ༡༩༣༩ ཡས་མས་སུ་རྩེ་དྲུང་ཡེ་ཤེས་ཐུབ་བསྟན་དྭགས་པོ་དགའ་རབ་བླ་གཉེར་དུ་བསྐོས་བཞག་གིས་ལོ་བརྒྱད་རིང་བླ་གཉེར་གནང་འདུག དགོན་དེ་ནི་བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པའི་ཆོས་སྲིད་དབང་ལུང་གི་ཐོག་མའི་དུས་སྐབས་ནས་བཏབ་པའི་དགོན་སྡེ་ཆེ་གྲས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། བར་སྐབས་ཤིག་ནས་བསྟན་རྒྱས་གླིང་བླ་བྲང་གི་འཛིན་ཁོངས་ཡིན་ཚོད་འདུག་ཀྱང་། ཕྱིས་དགོན་པ་དེའི་བླ་མ་དང་གཉེར་ཚང་གཅིག་ལྕོགས་སུ་བོད་གཞུང་གནས་རྩེ་དྲུང་གཅིག་མངགས་ལམ་བྱུང་འདུག དགོན་དེར་རྩ་བའི་གྲྭ་རྒྱུན་གྲྭ་པ་ཉིས་བརྒྱ་སྐོར་ཞིག་གཏན་བཞུགས་དང་། དུས་ཕྱིས་ཆོས་གཞིས་འབྲོག་སྡེ་ཁག་བཅུ་གཅིག་དང་། གཞིས་ཁག་དགུ་ཙམ་འདུག་པར་བཤད། གཞན་ཡང་། ཁུལ་དེར་སྒེར་པ་ཆེ་གྲས་འབེ་ལེན་དང་། བརྡལ་འགག རབ་རྩི། འབུམ་མདའ། རྫོགས་སྒང་ཞེས་པ་སོགས་དང་། ཚོ་བ་ཆེ་ཁག་ཞོ་ལུང་དང་། རབ་རྩི། གྲོང་ལུང་། རྡོ་ལུང་། གྲོམ་མདའ་ཞེས་སོགས་ཀྱང་ཡོད་འདུག་གོ།[16]

ལུང་ཁུངས་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

[1] (1)དེབ་ཐེར་ལོང་བའི་དམིགས་བུ། དཔེ་གཟུགས། ལྕགས་པར། རྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༡། ཤོག ༢༤༠།

(2)多杰次仁，西藏封建农奴制社会形态，中国藏学出版社。2005.Pg 339.

[2] ལྕང་སྐྱ་རོལ་པའི་རྡོ་རྗེ། དཔག་བསམ་རིན་པོ་ཆེའི་སྙེ་མ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༠། ཤོག ༨༩༢།

[3] དྭགས་པོ་ཚུལ་ཁྲིམས་ལགས། རང་ལོ་ ༨༢། བཅར་འདྲི་ཞུས། རྡ་རམ་ས་ལ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༦།༡༢།༡༡ ཉིན།

[4] ལྕགས་སྟག་ཞིབ་གཞུང་། ཀྲུང་གོ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༩། ཤོག ༢༩༡ དང་། ༢༩༥། ༢༩༩།

[5] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། རྗེ་བཙུན་མར་པའི་རྣམ་པར་ཐར་པ་གྲུབ་པའི་ངོ་མཚར་བརྗོད་པ། དཔེ་གཟུགས། ཤོག ༡༧།

[6] དེབ་ཐེར་ལོང་བའི་དམིགས་བུ། དཔེ་གཟུགས། ལྕགས་པར། རྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༡། ཤོག ༢༤༠།

[7] དྭགས་པོ་ཚུལ་ཁྲིམས་ལགས། རང་ལོ་ ༨༢། བཅར་འདྲི་ཞུས། རྡ་རམ་ས་ལ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༦།༡༢།༡༡ ཉིན།

[8] (1)དེབ་ཐེར་ལོང་བའི་དམིགས་བུ། དཔེ་གཟུགས། ལྕགས་པར། རྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༡། ཤོག ༢༤༠།

(2)多杰次仁，西藏封建农奴制社会形态，中国藏学出版社。2005.Pg 338.

[9] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར། དེབ་གསུམ་པ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣། ཤོག ༢༦༨།

[10] འོལ་དགའ་བཞད་པའི་རྡོ་རྗེ། འོལ་དགའ་བཞད་པའི་རྡོ་རྗེའི་རང་རྣམ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣། ཤོག ༤༥༨།

[11] F .Williammson, political officer in Sikkim. Who’s Who in Tibet .Calcutta Government of India Press  1933. Pg 23.

[12] ལྕགས་སྟག་ཞིབ་གཞུང་། ཀྲུང་གོ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༩། ཤོག ༢༩༡ དང་། ༢༩༩-༣༠༢།

[13] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། འདོན་ ༢༥། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥། ཤོག ༢༠༨།

[14] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། འདོན་ ༢༥། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༥། ཤོག ༢༠༦།

[15] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར། དེབ་དང་པོ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣། ཤོག ༣༧༤།

[16] དྭགས་པོ་ཚུལ་ཁྲིམས་ལགས། རང་ལོ་ ༨༢། བཅར་འདྲི་ཞུས། རྡ་རམ་ས་ལ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༦།༡༢།༡༡ ཉིན།