དབུས་གཙང་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་ལས། རྒྱ་མདའ་རྫོང་གི་གཞི་རིམ་ལོ་རྒྱུས།

བཞི་པ། རྒྱ་མདའ་རྫོང་།

  ས་བཅད་དང་པོ། རྫོང་གི་གཞི་རིམ་ལོ་རྒྱུས།

ལེ་ཚན་དང་པོ། རྫོང་གི་མིང་བྱུང་ཚུལ།

རྫོང་དེར་རྒྱ་མདའ་ཞེས་མིང་དུ་བསྙད་པའི་སྒྲ་བཤད་ཀྱང་ས་ཀོང་རོང་གི་ལུང་པའི་ཁ་ཞེས་པའི་དོན་ལ་གོ་བར་གྲགས། འོན་ཀྱང་། དེང་ཡོངས་གྲགས་སུ་འབོད་པའི་རྫོང་མིང་རྒྱ་མདའ་ཞེས་པ་ནི།《བཀའ་བརྒྱུད་གསེར་ཕྲེང་ཟླ་བ་ཆུ་ཤེལ།》ལས། ཀརྨ་པ་སྐུ་ཕྲེང་བཞི་པ་རོལ་པའི་རྡོ་རྗེའི་རྣམ་ཐར་གསུང་སྐབས། ཉང་པོ་རྒྱབ་མདའ་།[1] ཞེས་བྱུང་བས་ན། དེང་ཀོང་པོ་རྒྱ་མདའ་རྒྱ་ཞེས་འབྲི་བཞིན་པ་དེ་ལ་ཡང་བསམ་གཞིགས་བྱ་དགོས་པའི་གཞི་ཆེན་པོ་འདུག

དེ་ཡང་སྔ་དུས་ཁུལ་དེར་ཉང་པོ་ཞེས་པ་ལས་ཀོང་ཞེས་འབོད་རྒྱུན་མེད་པ་དང་། ས་ཆ་དེ་ཡི་ཡུལ་མིང་ཐོག་མ་རྒྱ་ལ་རྗེས་འཇུག་བ་བཞུགས་པའི་རྒྱབ་མདའ།[2] ཞེས་ཡིན་པར་སྣང་མོད། ཕྱིས་རྒྱབ་མདའ་ཞེས་པའི་རྒྱབ་ཀྱི་རྗེས་འཇུག་བ་ཟུར་ཆག་པའམ་དོར་བ་གང་ཡིན་ཆ་མ་འཚལ་མོད། རྒྱ་མདའ་ཞེས་འབྲི་སྲོལ་ཡོངས་གྲགས་སུ་བྱུང་འདུག་པ་ནི། ༸གོང་ས་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་ཆེན་པོའི་རང་རྣམ་《དུ་གཱུ་ལའིི་གོས་བཟང་གླེགས་བམ་གཉིས་པ།》ལས། རྒྱ་མདའ་རྫོང་སྡོད་བདེ་གླིང་།[3] ཞེས་བྱུང་བ་ལས་ཤེས་ནུས་སོ། དེ་མཚུངས་རྒྱ་མདའ་རྫོང་ཞེས་པ་ཡང་བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པས་བོད་ལ་དབང་ལུང་བསྒྱུར་སྐབས་ནས་རིམ་བཞིན་གསར་དུ་ཐོགས་པ་ཞིག་ཡིན་ནོ།།

 

ལེ་ཚན་གཉིས་པ། རྫོང་གི་ས་བབ་ཆགས་ཚུལ།

      རྒྱ་མདའ་རྫོང་ནི་བོད་དབུས་ཀྱི་ལྷོ་ཤར་གཉན་ཆེན་ཐང་ལྷའི་ལྷོ་འདབས་དང་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་བྱང་ཕྱོགས་ཉང་ཆུའི་དབུས་སྟོད་ཁུལ། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་ས་ནས་བརྩིས་པའི་ཤར་ལྷོའི་ཕྱོགས་ཀྱི་ལེ་དབར་ ༤༩༠[4] ས་གོ་ལའི་བྱང་གི་འཕྲེད་ཐིག་ཏུའུ་གྲངས་ ༢༩༚ ༤’ 〜    ༣༠༚ ༦’ དང་ཤར་གྱི་གཞུང་ཐིག་ཏུའུ་གྲངས་ ༩༢༚ ༢’ 〜   ༩༤༚ ༣’ བར་ན་གནས་ཤིང་། ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་དབུས་རྒྱུད་གཤོང་སའི་བརྒྱུད་ཀྱི་ཁོངས་སུ་གཏོགས། རྫོང་དེའི་ནུབ་ཀྱི་ས་བབ་མཐོ་ཞིང་ཤར་ངོས་དམའ་བ་དང་ཕྱོགས་བཞིར་ནགས་ཚལ་སྟུག་པོས་བསྐོར་ཞིང་འགྱིང་ངེར་གནམ་ལ་ཟུག་པའི་རི་བོའི་ཚོགས་ཀྱི་ཁྲོད། རིང་ཚད་སྤྱི་ལེ་ ༤༥༠ ཡན་གྱི་གྲོག་རོང་ཆ་སྙོམས་གཏིང་ཚད་སྨི་ ༥༠༠༠ དང་གཏིང་ཟབ་ཤོས་ལ་སྨི་ ༥༣༨༢ ཅན་དང་ལུང་ཤུར་གང་སར་ཆགས་ཡོད། ལུང་ཤུར་དེ་དག་གི་མཐོ་ཚད་ནི་ཆ་སྙོམས་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ནས་སྨི་ ༣༥༠༠ དང་བལྟོས་བཅས་མཐོ་ཁྱད་སྨི་ ༡༧༢༥ ཡན་དང་། ལུང་ཤུར་དང་གྲོག་རོང་དེ་རྣམས་ཀྱི་འོག་ཏུ་ལོང་ལོང་དུ་འཕྱོ་ཞིང་བཞུར་བའི་གཙང་ཆུའི་རྒྱུག་ཚད་ཀྱང་སྐར་ཆ་རེ་ལ་སྨི་ ༡༦ ཙམ་བཞུར་གྱི་ཡོད་པར་བཤད། དེ་བཞིན་རྫོང་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་ནི་མཐོ་སྒང་དྲོ་ཁུལ་ཕྱེད་བརླན་གཤེར་དུས་རླུང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས།[5]

རྫོང་དེའི་ལོ་རེའི་ཆ་སྙོམས་དྲོད་ཚད་ ༤ ༚C‚ དང་། དགུན་ཟླ་དང་པོའི་ཆ་སྙོམས་དྲོད་ཚད་ཀླད་ཀོར་འོག་གི་ ༤ ༚C‚ཡིན། དབྱར་ཟླ་བདུན་པའི་ཆ་སྙོམས་དྲོད་ཚད་ ༡༢ ༚C‚ བཅས་རེད། དྲོད་ཚད་དམའ་ཤོས་ཟླ་བ་དང་པོའི་ནང་གི་ཆ་སྙོམས་དྲོད་ཚད་ནི་ཀླད་ཀོར་འོག་གི་ ༡༩༌༧ ༚C‚ ཡིན། ལོ་རེའི་ཆར་ཆུ་འབབ་པའི་ཉིན་གྲངས་ ༡༠༠ ནས་ ༡༣༠ བར་དང་ཁ་ཆར་ཉིན་གྲངས་ ༡༤༠ བཅས་འབབ། ཕྱོགས་མཚུངས་ལོ་རེའི་ཆ་སྙོམས་ཆར་ཆུ་འབབ་ཚད་ཧའོ་རྨིས་ ༦༤༠༌༡ mm[6] དང་། ཆར་དུས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་དྲོ་ཞིང་འཇམ་ལ་ལོའི་ཉི་ཕོག་ཆུ་ཚོད་གྲངས་ ༢༠༡༦ རེད། ལོའི་སད་མེད་དུས་ཡུན་ཉིན་ ༡༥༦ ཡིན། དེ་མིན་དགུན་དུས་གངས་ཆར་འབབ་ཡུན་་ཉིན་ ༡༤༡ ཙམ་རེད། རྒྱུན་མཐོང་རང་བྱུང་གནོད་འཚེ་ཐན་པ་དང་། སད། སེར་བ། བྱེ་རླུང་། འདམ་རྡོའི་ཆུ་རུད། ནད་འབུའི་སྐྱོན་སོགས་ཡིན་འདུག[7] མདོར་ན། དུས་བཞི་ལས་དགུན་ཁ་དུས་ཡུན་ཐུང་ཙམ་རིང་རི་མགོར་ཁ་བས་གཡོག་པ་ཙམ་ལས། དེ་མིན་དབྱར་སྟོན་དཔྱིད་གསུམ་སྔོ་ལྗང་རྩི་ཤིང་དང་ནགས་ཚལ་སྟུགས་པོས་ཡུལ་ལུང་ཀུན་ཀླུབས་ཤིང་། ཕྱོགས་བཞིར་ཡིད་ཀྱི་བརྟན་པ་འཕྲོག་པའི་མེ་ཏོག་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་དྲི་ཞིམ་ཅི་དགར་འཐུལ་ལ་བུང་བ་དང་། ཕྱེ་མ་ལེབ། དེ་མིན་ནགས་གསེབ་ཀྱི་རི་དྭགས་དང་བྱ་བྱེའུ་ཡི་སྐད་རྣ་བར་འཇེབས་པའི་ཡུལ་ལྟ་ན་སྡུག་པ་ཞིག་ཡིན་ནོ།།

ས་བཅད་གཉིས་པ། རྫོང་གི་ལོ་རྒྱུས།

ལེ་ཚན་དང་པོ། བོད་ཀྱི་སྲིད་འཛིན་འཕོ་འགྱུར་དང་རྒྱ་མདའ་རྫོང་།

གནའ་བོའི་དུས་ཀོང་པོ་རྒྱ་མདའ་ཁུལ་དུ་བདུད་ཨ་ཆུང་གིས་དབང་བསྒྱུར་བྱས་པ་བཤད་ལ།[8] 《ཀོང་བདུད་ཨ་ཆུང་དམུ་ཏྲ།》ལས། བྲག་བཙན་བྲག་རི་བཙན་དམར་མཁྱེན།། ཀོང་ཡུལ་ནག་པོ་ཨ་ཆུང་ཡུལ།། རྨུ་ཏྲ་རྒྱལ་པོའི་གདུང་རྒྱུད་འདིའི།། བསམ་པ་ཇི་བཞིན་འགྲུབ་པར་ཤོག།། ས་འདི་ས་ངོ་མ་ཤེས་ན།། བྲག་ལུང་གཡུ་མཚོའི་མར་གཤམ་རེད།། ཤིང་མཁར་ལྕགས་རི་གནམ་རྫོང་རེད།། ཀོང་ཕྲུག་བུ་རྟ་ཁྲ་བཞིན་འཁྲུགས།། སྲོག་གཅོད་སྡིག་ལ་མེ་ལྟར་འབར།།[9] ཞེས་བྱུང་། དུས་རབས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས་ལྟར་ཡུལ་དེར་གནའ་བོའི་སྤྲ་མིའི་འཕེལ་རིམ་དང་རྡོའི་དུས་རབས་གསར་རྙིང་རིམ་པར་བརྒྱུད་ནས། ཡུལ་སྡེ་རྗེ་ཚན་གཏུམ་དྲག་ཅན་སྣ་ཚོགས་པས་རང་སྡེ་བཅད་བཟུང་གིས་དབང་སྒྱུར་བཞིན་ཡོད་པར་སྙམ། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐབས་ཁུལ་དེ་བཞིན་རྗེ་ཉང་ཙུན་སླང་རྒྱལ་གྱིས་དབང་བསྒྱུར་བའི་ཡུལ་ཞིག་ཡིན་པ་ནི།《མཁར་ཆུང་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་མ་ཡིག》ལས། ཡུལ་མྱང་ཡུལ་གྱི་རྟ་གསུམ་ནའ། རྗེ་མྱང་ཙུན་སླང་རྒྱལ། བློན་པོ་འོ་རུ་དང་སྤྲགས་གཉིས།[10] ཞེས་བྱུང་། དེ་ཡང་། མྱང་པོའམ་ཉང་པོ་ཞེས་པའི་ཡུལ་མིང་ནི་ཉང་ཆུའི་རྒྱུག་ཁུལ་དུ་ཆགས་པ་ལས་དེ་ལྟར་ཐོགས་ཤིང་། ད་ལྟའི་རྒྱ་མདའ་རྫོང་གི་ཉང་ཕུ་ཤང་ཞེས་པའང་གནའ་བོའི་ཉང་པོའི་ཡུལ་སྡེ་ཆགས་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བའི་གནས་ཡིན། དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོས་བོད་ལ་དབང་ལུང་བསྒྱུར་སྐབས། ཁུལ་དེ་བཞིན་བོད་དབུས་གཙང་རུ་བཞི་ལས་གཡོན་རུའི་ཁོངས་དང་། དུས་རབས་དགུ་པའི་ནང་བོད་སིལ་བུར་འཐོར་བ་ནས་དུས་རབས་བཅུ་བཞི་པའི་ནང་སྡེ་སྲིད་ཕག་མོ་གྲུ་པའི་བར་སྔར་བཞིན་ཉང་པོ་རྒྱལ་པོའི་བརྒྱུད་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་འདུག[11]

དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་ལོ་རབས་བཞི་བཅུ་པ་ནས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པས་བོད་ལ་སྲིད་དབང་བསྒྱུར་སྐབས་ཀྱི་ཕྱི་ལོ་ ༡༦༥༩ དང་ ༡༦༩༨ སོ་སོར། གུར་ཤྲི་བསྟན་འཛིན་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་ཀོང་ཡུལ་དུ་སྔ་ཕྱིར་གཡུལ་དྲངས་ནས་ཀརྨ་སྒར་ཆེན་དང་ཕན་བདེ་སྤྲུལ་སྐུའི་མངའ་འོག་ཆབ་འབངས་མི་སེར་དང་ས་གཞིས་མཁར་དབང་ཐམས་ཅད་ལ་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་བཀའ་ལུང་ཁྱབ་པར་བྱས།[12] དུས་སྐབས་དེ་ཙམ་ནས་ཀོང་པོ་རྒྱ་མདའ་རྫོང་ཞེས་པའི་སྲིད་འཛིན་ལམ་ལུགས་ཀྱང་གསར་དུ་དབུ་བརྙེས་ཞིང་རིམ་པ་དྲུག་པའི་རྫོང་འགོ་འབྲིང་གྲས་རྫོང་དཔོན་ཤོད་དྲུང་སྐྱ་བོ་གཅིག་གིས་སྐྱོང་བའི་རྫོང་དུ་གཏན་ལ་ཕབ།[13] ཡང་ཡིག་ཆ་འགར་རྫོང་སྡོད་སེར་སྐྱ་གཉིས་ཀྱི་ཐོབ་ཁུངས་སུ་གསུངས་པ་ནི།[14] ཕལ་ཆེར་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༤ ལོར་བོད་གཞུང་གི་མངའ་འོག་རྒྱ་ཁྱབ་རྫོང་གཞིས་ཚང་མ་གཞུང་གིས་ཐད་སྐྱོང་གནང་བའི་སྲིས་ཇུས་ལག་བསྟར་བྱུང་རྗེས་སུ་དེ་ལྟར་གཏོང་ལམ་བྱུང་བ་མིན་ནམ་སྙམ། དེ་མཚུངས་༸གོང་ས་ལྔ་པ་ཆེན་པོའི་སྐབས་རྒྱ་མདའ་རྫོང་དཔོན་དུ་བདེ་གླིང་པ་ཞེས་པ་དང་།[15] དགའ་བདེ་བ།[16] ཞེས་པ་སོགས་བསྐོ་མངགས་མཛད་འདུག་ལ། ༸གོང་ས་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པའི་སྐུ་དུས་སུ་རྡོ་རོང་པ་(Do-trong-pa) ཚེ་རིང་རྡོ་རྗེ། རུ་ཐོག་པ་ (Ru-thog-pa)རྣམ་རྒྱལ་དབང་འདུས། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༣༦ ལོར་ཤག་པ་བསྟན་འཛིན་ནོར་རྒྱས་སོགས་རྒྱ་མདའ་རྫོང་གི་རྫོང་དཔོན་ལ་ཕེབས་འདུག[17]

ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༢ ལོར་རྒྱ་དམར་གྱི་དམག་དཔུང་ཁུལ་དེར་ཐོག་མར་འབྱོར་སྐབས་རྒྱ་མདའ་རྫོང་དཔོན་ནི་ལྕང་གྲོང་བཀྲིས་རྡོ་རྗེ་ཡིན་པར་བཤད[18]  གཞན་ཡང་རྫོང་དེའི་སྔ་ཕྱིའི་མིང་བསྒྱུར་ལ་གཞིགས་ནའང་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༢ ལོར་ཆུ་བྱི་རྒྱ་དམག་བོད་དུ་ལྷགས་སྐབས། དེ་སྔའི་རྒྱ་མདའ་རྫོང་ལ་ཐེ་ཀྲའོ་(太昭) རྫོང་ཞེས་པར་མིང་བསྒྱུར་བྱས་པ་དང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༤ ཟླ་ ༧ ནང་ཉིང་ཁྲི་ཁྲོན་ཧྲུའུ་གཏོར་ནས་རྒྱ་མདའ་རྫོང་གསར་བཙུགས་བྱས། དེ་ནས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༠ ལོར་གསར་དུ་བཙུགས་པའི་ཞོ་པ་རྫོང་གཏོར་ནས་ཞོ་ཁ་དང་། མཚོ་སྒོ། འབྲུག་ལ་བཅས་ཀྱི་ས་ཁུལ་གསུམ་རྒྱ་མདའ་རྫོང་འོག་ཏུ་བཅུག་ནས་དེང་གི་རྒྱ་མདའ་རྫོང་ཞེས་པ་དེ་བཙུགས་ཤིང་།[19] ད་ལྟའི་རྫོང་མི་དམངས་སྲིད་གཞུང་ཞེས་པ་དེ་ཀོ་གླིང་ཀར་གནས་ཡོད་དོ།

ལེ་ཚན་གཉིས་པ། རྫོང་གཞིས་འགྲོ་སྟངས་དང་། ཁྲལ་འུ་ཁྲིམས་འགོ།

 

གཅིག རྫོང་གཞིས་འགྲོ་སྟངས།

བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པའི་སྲིད་དབང་དབུས་བརྙེས་རྗེས། རྒྱ་མདའ་རྫོང་ནི་གཞུང་འོག་རྫོང་སྒོ་འབྲིང་གྲས་རིམ་པ་དྲུག་པའི་ཤོད་དྲུང་གཅིག་གི་ཐོབ་ཁུངས་དང་། དུས་ཕྱིས་རིམ་བཞིན་གཞུང་འཛིན་བུམ་པ་སིབ་བླུགས་ཀྱི་ལམ་ལུགས་གཏན་འབེབ་བྱུང་བ་དང་བསྟུན། རྫོང་དཔོན་སྐྱ་སེར་གཉིས་ཀྱིས་ཐད་སྐྱོང་བྱེད་པའི་རྫོང་འགོ་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར། དེ་སྔའི་རྒྱ་མདའ་རྫོང་གི་སྲིད་གནས་ཡུལ་ནི་གཞེས་ཀྱི་ཐོད་རི་འདབས་སུ་མཁར་རྫོང་ཐོག་བརྩེགས་གཉིས་ཅན་རྒྱལ་སྒོ་ཤར་གྱི་ཕྱོགས་སུ་གཏད་ནས་ཆགས་ཤིང་། རྫོང་གི་འཛིན་སྐྱོང་སྒྲིག་གཞི་ཡང་དབུས་གཞུང་ནས་ཐད་བསྐོས་བྱས་པའི་རྫོང་དཔོན་སེར་སྐྱ་གཉིས་ཀྱི་འོག་ས་གནས་ཀྱི་མི་སེར་ལས་བྱུང་བའི་ལས་དྲུང་དང་། འདུ་སྤྱི། བཀར་རྒྱ། འབོ་ཁ། ཡོངས་འདུས། གཉེར་པ། ཁང་གཉེར། རྩྭ་གཉེར། རྟ་གཡོག ཐབ་གཡོག་གཅིག ཡིག་སྐྱེལ་གཉིས་དང་། དེ་བཞིན་ཡུལ་སྡེ་ཁག་གི་འགོ་པ་དང་། རྒན་པོ། སྒེར་ཆོས་གཉིས་ཀྱི་ཕྱག་མཛོད་དང་། གཉེར་པ། ཁྲིམས་བདག་སོགས་ལས་གྲུབ་ཡོད།

གཞུང་གི་རྫོང་དཔོན་དང་སྒེར་ཆོས་ཀྱི་གཞིས་སྡོད་བཅས་ནི་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་རྫོང་གཞིས་སྤྱི་མཚུངས་ལྟར་ལས་ཡུན་ལོ་དུས་གསུམ་ནས་གསར་རྙིང་འཕོ་ལེན་བྱེེད་པ་ལས། ལས་སྣེ་དེ་བྱིངས་ཀུན་ཕལ་མོ་ཆེ་མེས་མི་རྒྱུད་ནས་རྒྱུན་འཛིན་དང་ས་གནས་མི་སེར་གྱིས་འོས་བསྡུའི་ལམ་ནས་འཕོ་འགྱུར་བྱེད། དབུས་གཙང་རྫོང་གཞིས་སྤྱི་མཚུངས་ལྟར་རྫོང་དཔོན་གྱི་དབང་ཚད་ནི་རྫོང་ཞབས་གཞུང་སྒེར་ཆོས་གསུམ་གྱི་ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན་སྤྱིའི་འགན་དབང་དང་། ཡོངས་བསྡུས་དང་འདུ་སྤྱི་གཉིས་ཀྱི་ཁྲལ་བསྡུ་སྒོ་ཁྲ་ཐེམ་བཤེར་དང་དབྱར་སྟོན་གྱི་སྔོ་ཁྲིམས་སོགས་སྤངས་བླང་གན་རྒྱ་འབུལ་འཇོག་དང་། རྫོང་གི་བཀར་རྒྱ་དང་འབོ་ཁ་བས་ཁྲལ་བསྡུའི་འབྲུ་རིགས་བཀར་བཅུག་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ་སོགས་གཙོ་བོས། ལས་སྣེ་གཞན་རྣམས་ཀྱིས་རང་འཁྲིས་རྫོང་གི་ཕྱི་ནང་སྟེང་འོག་གཉེར་འཛིན་དང་མགྲོན་བསུ་སྣེ་ལེན་ཞབས་ཏོག་དང་། དུས་བཞིའི་རྫོང་འབྲེལ་གྱི་ཆོས་སྲིད་བྱེད་སྒོ་ཁག་བྱ་སྤུ་སྣོན་གྱི་ཚུལ་དུ་འཛིན་སྐྱོང་བྱེད་དགོས་པ་ཡིན། རྫོང་དཔོན་སོགས་ཀྱི་ཕོགས་ཐོབ་ཏུ་རྫོང་གི་ལས་སྣེའི་ཉིན་རེའི་ཇ་ཐུག་གསོལ་ཚིགས་སོགས་རྒྱུན་མཆོད་ཀྱི་དོད་ཟླ་རེར་འབྲུ་ཁལ་དང་། ལོ་རེའི་དཔོན་གཡོག་ཐུགས་སྤྲོའི་དོད་སོགས་འབྲུ་ཁལ་འབུལ་ལམ་ཡོད་འདུག དེ་མིན་རྫོང་དཔོན་སོགས་གནས་རིམ་ལ་དཔགས་པའི་ལོ་རེར་འབྲུ་དང་། ཟ་རྩམ། ཚྭ། བུལ། གསོལ་དཀྲུམ། ཞིབ་སྡོར། སྤོར་སྣུམ། རྟའི་ཆག རྟའི་གཟན་པ་བཅས་ཀྱི་ཐོབ་ཆ་ཡོད་ཅིང་། ལོ་འཁོར་མོའི་ཁྲལ་བསྡུའི་འབབ་ཡོང་ལྷག་བསྡད་ནས་ཀྱང་བཟའ་སྒོ་ཡོད་ལ། འགོ་པ་དང་རྒན་པོ་སོགས་ལས་སྣེ་གཞན་དག་ལའང་གཞུག་གི་ཁྲལ་ཆག་སོགས་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་ལྡན་ཡོད་དོ།།

 

གཉིས། ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན།

རྒྱ་མདའ་རྫོང་གི་གཞུང་སྒེར་ཆོས་གསུམ་གྱི་ཁྲལ་འུལ་འཁྲི་སྒྲུབ་ཀྱི་འབབ་ཡོང་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༡༨༣༠ ལོར་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་《ལྕགས་སྟག་ཞིབ་གཞུང་།》ནང་གསལ་ལས་ལོགས་སུ་དུས་ཕྱིས་སྣོན་འཕྲི་སྤོར་གཅོག་གི་འགྱུར་བ་ཆེ་རིགས་བྱུང་མེད་ཅིང་། ཞིབ་གཞུང་དེ་ལྟར་ན་རྒྱ་མདའ་རྫོང་དུ་གཞུང་སྒེར་ཆོས་གསུམ་གྱི་ས་རིས་རྐང་འགྲོ་ལག་འདོན་གྱི་མཆོད་གཞིས་འདོན་ཕྱེད་བཅུ་གཉིས་དང་བཞི་ཆ་གཅིག སྒེར་འདོན་ཉིས་བརྒྱ་བཅོ་ལྔ། གཞུང་རྒྱུག་རྐང་ཕྱེད་ལྔ་བཅུ་ང་བདུན། བུད་གསར་བསྡད་ཁྲལ་རྒྱབ་ཏུ་སོང་བ་རྐང་ཕྱེད་ཉིས་བརྒྱ་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་གསུམ་བཅས་ཡོད།[20] པར་གསལ་ཞིང་། དེ་ལྟའི་ཁྲལ་འབོར་རྣམས་ཀྱང་རྐང་འཛིན་ཁྲལ་པར་ཆ་བགོས་བྱས་པའི་ཁྲལ་འབོར་གྱི་ཐད་ལ།《བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལོ་རྒྱུས་བརྟག་དཔྱད།(藏族社会历史调查  四)》ཅེས་པར། རྫོང་དེར་གཞུང་གིས་ས་ཞིང་འདོན་བདུན་བཅུ་དོན་གཉིས་དང་བཞི་ཆ་གཅིག་དབང་། དེ་ཡང་། སྒང་དྲུང་འདོན་བཅུ་གཅིག་དང་གཉིས་ཆ་གཅིག ཞ་དཔེ་འདོན་བཅུ་བཞི་དང་བཞི་ཆ་གཅིག ཨོ་ལུང་སྒང་འདོན་བཅུ་གསུམ། སྤྱི་མདའ་འདོན་བཅུ་བཞི། ནུ་མ་རི་འདོན་བདུན་དང་གཉིས་ཆ་གཅིག ཉང་པོ་རྒྱལ་འདོན་བཅུ་གཉིས་དང་། རྫོང་ཞབས་སྒེར་པ་ང་ཕོད་ལ་འདོན་བདུན་བཅུ་དོན་གཉིས་དང་བཞི་ཆ་གཅིག་ཐོབ།[21] ཅེས་འཁོད་འདུག་པར་གཞིགས་ན། ལྕགས་སྟག་ཞིབ་གཞུང་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༨༣༠ དང་། ཕྱི་མ་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༠ ཡས་མས་སུ་ཞིབ་འཇུག་གནང་བ་ཞིག་རེད་འདུག་ན། སྤྱི་ཚོགས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འགྱུར་བ་དང་བསྟུན་རྒྱ་མདའ་ཁུལ་གྱི་གཞུང་སྒེར་ཆོས་གསུམ་གྱི་ས་ཞིང་བདག་ཐོབ་ཐད་ལའང་འགྱུར་བ་ཕྲན་ཙམ་ཕྱིན་འདུག

དེ་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་ཁུལ་འདིའི་རྐང་འགྲོ་ལག་འདོན་གྱི་ཁྲལ་རིགས་འཁྲི་སྒྲུབ་ཏུ་གཞུང་རྒྱུག་དང་སྒེར་པའི་ཁྲལ་འཛིན་ཡུལ་མི་སྟོང་ཕྲག་ཁ་ཤས་ཡོད་ཅིང་།[22] དེ་རྣམས་ལ་འཁྲི་བའི་ཁྲལ་རིགས་འགངས་ཆེ་ཤོས་ནི་ཕྱི་ཁྲལ་རྐང་འགྲོ་འུ་ལག་རིགས་ཡིན་པ་ཡང་། རྫོང་དེ་ནི་བོད་ནས་རྒྱ་ནག་ཏུ་འགྲོ་བའི་གཞུང་ལམ་གལ་ཆེན་ཞིག་འཁེལ་སྟབས། གཞུང་གི་རིམ་གྲས་དཔོན་རིགས་དང་གཞུང་འབྲེལ་ལམ་ཡིག་ཅན་གྱི་ཚོང་འགྲུལ་སོགས་འགྲོ་ལམ་དེ་བརྒྱུད་དགོས་པས། དེ་ཁུལ་ཁྲལ་པ་རྣམས་ཀྱིས་ནུབ་ལྷ་རི་རྫོང་ནས་ཤར་འུ་ཤིས་རྫོང་བར་ས་ཚིགས་ལྟར་རྟ་ཁལ་འུ་ལག་རྒྱུག་དགོས། སྤྱིར་ལོ་ཕྱེད་རིང་ཕྱུགས་ཟོག་ ༡༠༠༠ ལྷག་གི་རྟ་ཁལ་འུ་ལག་སྐྱེལ་འདྲེན་བྱེད་ཐུབ་ཅིང་། ལོ་ཕྱེད་ནས་འུ་ཁྲལ་ཇི་ཙམ་རྒྱུག་པའི་སྐོར་བོད་གཞུང་ལ་ཐེངས་རེ་སྙན་སེང་ཞུ་དགོས། དེ་བཞིན་ཞོལ་ལས་ཁུངས་སུ་ཁྲལ་ཁུངས་ཁག་ནས་ས་ཞིང་གཏོན་སྣོན་བོགས་མའི་དོད་ཁྲ་རྐང་ཆེ་ཆུང་ལ་ལྟོས་པའི་དངུལ་སྲང་རྫོང་དང་འདུ་སྤྱི་རྒྱུད་འཁྲི་སྒྲུབ་བྱེད་དགོས། དེ་མིན་ལག་འདོན་ཁྲལ་རིགས་རྫོང་རང་ལ་ནང་ཁྲལ་རྐང་འགྲོར་ཐབ་གཡོག་དང་དུས་བཞིའི་ཞིང་གཡོག ལག་འདོན་དུ་རྒྱུན་འགྲོའི་ཉེར་མཁོ་ཕྲན་ཚེགས་དང་རྒྱ་ཤིང་རྔོ་དོད་ཅུང་ཟད་སྒྲུབ་འཇལ་ཞུ་བ་ལས་སྤྲོས་པའི་འབྲུ་ཁལ། མར་ཁྲལ། སྣུམ་ཁྲལ། ཤིང་ཁྲལ་སོགས་འཁྲི་སྒྲུབ་མེད་པར་བཤད།

དམག་ཁྲལ་ཐད་བོད་དམག་ཆ་དང་དམག་སྒར་ཁོངས་སུ་རྒྱ་མདའ་རྫོང་ཡོངས་ནས་རྒྱུན་སྡོད་དམག་མི་བཅུ་འགྲོ་དགོས་པ་ལས། ང་ཕོད་ས་ཁུལ་དམག་མི་འགྲོ་མི་དགོས་པ་ཕུད། གཞན་ཤག་པའམ་ཞོལ་དང་སྒང་དྲུང་སྡིང་དཔོན་མི་གསུམ། ཨོ་ལུང་སྒང་དང་ཉང་པོ་རྒྱལ་མི་གསུམ། ནུ་མ་རི་དང་སྤྱི་མདའ་མི་གསུམ་ལ་འཁྲི་ཞིང་། དེ་ཡང་། དམག་མི་རེར་ལོ་རེར་དམག་ཕོགས་འབྲུ་ཁལ་ ༧༠ ནས་ ༩༠ ཐོབ་པ་རྣམས་དམག་རྐང་ལྟར་སྒྲུབ་དགོས། དེ་བཞིན་རྫོང་ཡོངས་ལ་སྔོན་སྦྱོང་དམག་སུམ་ཅུ་སོ་དྲུག་ཡོད་པ་ལས། གཞུང་འགོ་དང་སྒེར་པའི་ཁོངས་ནས་བཅོ་བརྒྱད་གཏོང་དགོས་པར་གསལ།[23] རྒྱ་མདའ་ཁུལ་དེར་སྒེར་པ་འབྱོར་ལྡན་ང་ཕོད་ཁྱིམ་རྒྱུད་དང་། ཆུ་མིག་མགོ་ཁྱིམ་རྒྱུད། བྲག་གསུམ་ཕྱུག་བདག་སོགས་ཡོད་པ་ལས། ང་ཕོད་གཟིམ་ཤག་ནི་རྒྱ་མདའ་རྫོང་རྙིང་གནས་ཡུལ་ནས་ཤར་དུ་ལེ་དབང་ ༣༠ ཙམ་གྱི་ང་ཕོད་གྲོང་ཚོར་ཡོད། ང་ཕོད་གྲོང་ཚོ་ནི་སྒེར་ང་ཕོད་ཀྱི་མཚན་སྙན་ཡུལ་སྡེར་ཐོགས་པ་ལས་བྱུང་བར་གྲགས་ཤིང་། དེང་སྐབས་ཀོང་པོ་རྒྱ་མདའ་རྫོང་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་བ་རི་གནམ་ཚལ་ཡན་ཆད་དང་ཕུ་གང་རོང་ཚལ་མན་ཆད་ཀྱི་ལེ་དབར་ ༧༠-༨༠ བར་གྱི་མྱང་ཆུའི་གཡས་གཡོན་དུ་ཆགས་པའི་ཡུལ་སྡེར་ཀོང་པོ་ང་ཕོད་ཅེས་འབོད།

དེ་བཞིན་ཆུ་མིག་མགོ་ཞེས་པ་ནི་ང་ཕོད་ཕོ་བྲང་དང་མི་རིང་བའི་ཉང་ཆུའི་ལྷོ་ངོས་སུ་ཆགས་པའི་སྒེར་པའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཅིག་ཡིན་ཞིང་། ཆབ་སྲིད་ཐད་དབང་ཤུགས་དེ་ཙམ་མེད་ཀྱང་རྒྱུ་དངོས་དཔལ་འབྱོར་ཐོག་ནས་བཤད་ན་ང་ཕོད་ཀྱི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ལས་ཕྱུག་པར་གྲགས། དེ་ཡང་། ཁྱིམ་རྒྱུད་དེ་འབུར་དུ་ཐོན་པའི་ཕྱུག་བདག་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བའི་ལྷ་སྒྲུང་དང་འདྲ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཉིས་དྲངས་རྒྱུ་འདུག་པ་ནི། གཅིག་ས་དེར་ཡོད་པའི་ཡན་ལག་བརྒྱད་ལྡན་གྱི་དྭངས་བསིལ་གྱི་ཆུ་མིག་གི་ཡོན་ཏན་ལས་བྱུང་བར་ཤོད་སྲོལ་དང་། གཅིག་ཤོས་དེ་སྔ་ཉང་པོའི་ཡུལ་དུ་སྨན་པའི་རྒྱལ་པོར་གྲགས་པའི་ལྷ་རྗེ་ཞིག་བྱུང་། ཉིན་ཞིག་ཁོང་ལ་འགྲུལ་ལམ་དུ་དྲེད་མོང་ཞིག་དང་ཐུག དྲེད་མོང་དེས་སྨན་པའི་ཆིབས་རྟའི་མཐུར་ཐག་ནས་བཟུང་ཏེ་ནགས་གསེབ་ཞིག་ཏུ་དྲེད་རྒན་ནད་པ་ཞིག་གི་སར་འཁྲིད། སྨན་པས་དྲེད་རྒན་ནད་པའི་རྐང་མཐིལ་དུ་ཚེར་མ་སྦོམ་པོ་ཞིག་ཟུག་པ་ཕྱིར་བཏོན་ནས་རྨ་ཁ་གསོས།[24] དྲེད་མོང་དེས་སྨན་པའི་རྟ་སྒྲོའི་ནང་དངོས་པོ་ཞིག་བླུག་ནས་སྨན་པ་རང་གནས་སུ་བསྐྱལ། སྨན་པས་རྟ་སྒྲོའི་ནང་མི་མགོ་སྐམ་པོ་ཞིག་བླུགས་ཡོད་པ་མཐོང་བས་སྐྲག་ཐག་ཆོད་ནས་ཉང་ཆུར་བསྐྱུར། དེ་ནས་ཉང་ཆུ་གཙང་པོའི་འགྲམ་ངོགས་སུ་མཚན་མོར་མེ་ལྕེ་འབར་བཞིན་ཡོད་པ་ཆུ་མིག་མགོ་པས་མཐོང་ཏེ། མེ་ལྕེ་དེར་མེ་མདའི་སོ་ཁ་བཙུགས་ནས་ཕྱི་ཉིན་འཚོལ་བར་ཕྱིན་པས་མི་མགོ་ཞིག་རྙེད་པ་དེ་ཁྱིམ་དུ་ཉར་ཚགས་བྱས་ཤིང་། དེ་ལས་ཁྱིམ་རྒྱུད་དེར་དངོས་གྲུབ་ཐོབ་ནས་ཕྱུག་བདག་ཏུ་གྱུར་བར་བཤད།[25] དེ་མིན་རྫོང་དེའི་བྲག་གསུམ་མཚོ་མགོར་ཆགས་པའི་ཕྱུག་བདག་མཚོ་མགོ་སྟོད་རྒྱལ་དང་ཟ་ལ་ཨ་ཕོ་བྲང་སྲོང་ཞེས་པ་ཁྱིམ་རྒྱུད་སྐད་གྲགས་ཅན་གཉིས་ཀྱང་ཡོད་འདུག་པ་གཉིས་ལ། ས་གནས་མི་མང་གིས་ས་སྟག་རྒྱལ་དང་གནམ་སྟག་རྒྱལ་ཞེས་འབོད་སྲོལ་ཆགས་ཡོད་འདུག[26]

རྫོང་གི་ཁྲིམས་གནོན་ཐད་རི་རྒྱ་ཀླུང་རྒྱ་དང་། སྔོ་ཁྲིམས། རྐུན་ཇག་དང་འཁྲུག་རྩོད། གཉེན་སྒྲིག་དང་བཟའ་ཐོར། ཚོང་འགྲུལ་སྒྲིག་ལམ་སོགས་གྱོད་དང་ཁ་མཆུ་འདུམ་སྒྲིག་ཏུ། གྱོད་དོན་རྩོད་རྙོག་གི་གནས་སྟངས་ཆེ་ཆུང་ལ་ལྟོས་པའི་ཉེས་ཁྲིམས་གཏན་འབེབ་སྐོར་དབུས་གཙང་རྫོང་གཞིས་རྒྱ་ཁྱབ་གཞན་ལྟར་དང་། ཁྲལ་ས་ཁྲལ་ཁུངས་དང་མི་རྩ་མི་ཁུངས་ཀྱི་འགོ་པ་དང་རྒན་པ་ནས་རྫོང་དཔོན། དེ་ནས་སྤྱི་ཁྱབ་དང་དབུས་བཀའ་ཤག་བཅས་རིམ་གྱིས་ཞུ་གཏུགས་བྱ་ལམ་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་ནོ།།

 

ལེ་ཚན་གསུམ་པ། གཞུང་སྒེར་ཆོས་གསུམ།

        ཀོང་པོ་རྒྱ་མདའ་ཁུལ་གྱི་དེ་སྔའི་གཞུང་རྒྱུག་མི་སེར་ཁྲལ་པར་སྟོད་པ་ས་གཞུང་རྒྱུག གྲོང་དཀྱིལ་གཞུང་རྒྱུག འོག་སྔོན་གཞུང་རྒྱུག མོ་ཕུ་གཞུང་རྒྱུག མཐའ་སྟེང་གཞུང་རྒྱུག ཆབ་དཀར་གཞུང་རྒྱུག ཀོ་ཡངས་གཞུང་རྒྱུག བྲག་གཞུང་རྒྱུག འུ་ལུ་སྒང་གཞུང་རྒྱུག ཟངས་མཁར་གཞུང་རྒྱུག བྱའོ་ཤོད་རྩ་གཞུང་རྒྱུག ལྕགས་མཁར་བ་གཞུང་རྒྱུག སྣོ་རྩ་གཞུང་རྒྱུག ཕུལ་སྒང་གཞུང་རྒྱུག ཕི་གུ་གཞུང་རྒྱུག  རྒྱ་མདའ་གཞུང་རྒྱུག གོང་གྲོང་གཞུང་རྒྱུག སྨིག་སྐྱེས་གཞུང་རྒྱུག འཕྲེང་རྩ་སྟོངས་གཞུང་རྒྱུག སྙེ་སྤེ་གཞུང་རྒྱུག ཉང་པོ་རྒྱ་ནང་རྒྱ་ངར་གཞུང་རྒྱུག འོན་རྫོང་པ་གཞུང་རྒྱུག ཀོ་ཅོར་གཞུང་རྒྱུག བོགས་རུ་གཞུང་རྒྱུག རྗེ་ཁུངས་གཞུང་རྒྱུག མི་ཡུལ་གྲོང་མོ་གཞུང་རྒྱུག སྙེམ་ལྕང་གཞུང་རྒྱུག ཅ་ཞིང་གཞུང་རྒྱུག ཤབ་བྱང་གཞུང་རྒྱུག བྱང་རུང་གཞུང་རྒྱུག སྣང་ཚབ་གཞུང་རྒྱུག འགྲུམ་སྨད་ལྕེ་མདའ་གཞུང་རྒྱུག རྡལ་ནས་གཞུང་རྒྱུག ས་རྒྱང་གཞུང་རྒྱུག འགྲུམ་སྟོད་འབྲོག་སྡེ་གཞུང་རྒྱུག ཞི་ནང་སྨེར་གཞུང་རྒྱུག རྒྱ་སེར་གཞུང་རྒྱུག ཞོ་གཞུང་རྒྱུག ཉང་པོ་ནུ་མ་རི་གཞུང་རྒྱུག འབྲས་ཆུང་གཞུང་རྒྱུག འབྲས་གྲོང་མོ་ཆེ་གཞུང་རྒྱུག སྤེལ་ནག་གཞུང་རྒྱུག དམར་གཤོངས་གཞུང་རྒྱུག རྫ་ལུང་གཞུང་རྒྱུག སེ་སྦུག འབྲས་སྟོད་གཞུང་རྒྱུག གྲབ་སྨད་གཞུང་རྒྱུག རྒྱལ་སྨད་གཞུང་རྒྱུག ཀུམ་གཞུང་རྒྱུག གམས་རྩ་གཞུང་རྒྱུག་བཅས་དང་། ཆོས་གཞིས་གྲས་སུ་གླ་རུ་ཆོས་གཞིས་སྨེར། དོ་བོ་འགོའི་ཆོས་གཞིས་དོ་བོ་འགོ་དང་སྙེམ་དབུས། བྲག་དཀར་ལྷ་ཆུའི་ཆོས་གཞིས་མཆོད་རྟེན་གྱང་ཁ། སང་སིང་དགོན་པའི་ཆོས་གཞིས་དུད་མོ་གྱང་གསར། སྦྱར་ལུང་། སང་སིང་ཉང་རུ། ཉང་རུ་སྒང་གྲོང་། ཉང་རུ་ཞོད། ཉང་རུ། རི་ཁ་དགོན་གྱི་ཆོས་གཞིས་ཁྲེན་ཕག་ལུང་དང་ནེ་ཁད། ཆོས་སྒོའི་ཆོས་གཞིས་ཤབ་དང་ཁྲེན་ཕག བཀྲ་ཤིས་ཆོས་གླིང་ཆོས་གཞིས་གྱང་ཁར་ཁ་དང་། གྲོང་གསར། ཆོད་ཐང་སྟེང་། དཀར་བུ། སྣོ་རྩ། ཆག་མོ་འོར། སྒེར་གྲས་སུ་སྒེར་ང་ཕོད་ཁོངས། སྒེར་སྲིབ་ཟུར་ཁང་པ་ཁོངས། སྒེར་གཡུ་ཐོག་ཁོངས་བཅས་མཆིས་སོ།།

 

ལུང་ཁུངས་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

[1] བཀའ་བརྒྱུད་གསེར་ཕྲེང་ཟླ་བ་ཆུ་ཤེལ་གྱི་ཕྲེང་བ། སྟོད་ཆ། ཝཱ་ཎ་བཛྲ་བེདྱཱ་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤། ཤོག ༥༦༣།

[2] བཀའ་བརྒྱུད་གསེར་ཕྲེང་ཟླ་བ་ཆུ་ཤེལ་གྱི་ཕྲེང་བ། སྟོད་ཆ། ཝཱ་ཎ་བཛྲ་བེདྱཱ་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤། ཤོག ༥༦༣།

[3] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར། དེབ་གཉིས་པ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣། ཤོག ༤༡༦།

[4] བཀའ་དྲུང་ནོར་ནང་། དེབ་ཐེར་ལོང་བའི་དམིགས་བུ། དཔེ་གཟུགས། ལྕགས་པར། རྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༡། ཤོག ༢༤༠།

[5]西藏自治区土地册，西藏自治区测绘局，中国地图出版社出版.1996.Pg 166.

[6] http://baike.baidu.com/view/1049310.htm

[7]西藏自治区土地册，西藏自治区测绘局，中国地图出版社出版.1996.Pg 166.

[8] ཀྲུང་གོའི་བོད་ལྗོངས། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༧།༤ ཤོག ༣༣།

[9] སྒྲུང་མཁན་བསམ་གྲུབ་ཀྱིས་བཤད་པའི་གླིང་གེ་སར་རྒྱལ་པོའི་སྒྲུང་། ཀོང་བདུད་ཨ་ཆུང་དམུ་ཏྲ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༡། ཤོག ༡༠།

[10] འབྲི་གུང་སྐྱབས་མགོན་ཆེ་ཚང་། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས། སྲོང་བཙན་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༠། ཤོག ༣༤།

[11] 林芝地区志林芝地区地方编纂委会编.中国藏学出版. 2006. pg 142.

[12] སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རབ་གསལ་གསེར་གྱི་སྙེ་མ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༩། ཤོག ༧༦༡།

[13](1) བཀའ་དྲུང་ནོར་ནང་། དེབ་ཐེར་ལོང་བའི་དམིགས་བུ། དཔེ་གཟུགས། ལྕགས་པར། རྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༡། ཤོག ༢༤༠།

(2)多杰次仁，西藏封建农奴制社会形态，中国藏学出版社。2005.Pg 337.

[14]  གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་གླུ་གར་ལོ་རྒྱུས་ཕྱོགས་བསྡེབས། ངག་རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས། ༣༢། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣ ཤོག ༡༦༣།

[15] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར། དེབ་གཉིས་པ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣། ཤོག ༤༡༦།

[16] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་དང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར། དེབ་བཞི་པ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣། ཤོག ༥༩།

[17] F .Williammson, political officer in Sikkim. Who’s Who      in Tibet.Calcutta Government of India Press  1933. Pg 23/58.

[18] བོད་ཀྱི་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། འདོན་ཐེངས། ༢༧། ཤོག ༣༢༡།

[19] 林芝地区志林芝地区地方编纂委会编.中国藏学出版. 2006. pg 142.

[20] ལྕགས་སྟག་ཞིབ་གཞུང་། ཀྲུང་གོ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༨༩། ཤོག ༢༥༠།

[21]藏族社会历史调查 (四) 西藏社会历史调查资料丛刊编辑 民族出版社。2009. pg 68.

[22] གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་གླུ་གར་ལོ་རྒྱུས་ཕྱོགས་བསྡེབས། ངག་རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས། ༣༢། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣ ཤོག ༡༦༣།

[23]藏族社会历史调查 (四) 西藏社会历史调查资料丛刊编辑 民族出版社。2009. pg 69.

[24] བསོད་ནམས་བཀྲིས། ཀོང་པོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་གནས་བཤད་གྱེན་དུ་འཕྱུར་བའི་ལྷག་བསམ་གངས་ལྷ་མེ་ཏོག ཤེས་རིག་དཔར་ཁང། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༡། ཤོག ༩༢-༩༣།

[25] བསོད་ནམས་བཀྲིས། ཀོང་པོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་གནས་བཤད་གྱེན་དུ་འཕྱུར་བའི་ལྷག་བསམ་གངས་ལྷ་མེ་ཏོག ཤེས་རིག་དཔར་ཁང། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༡། ཤོག ༩༣།

[26] བསོད་ནམས་བཀྲིས། ཀོང་པོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་གནས་བཤད་གྱེན་དུ་འཕྱུར་བའི་ལྷག་བསམ་གངས་ལྷ་མེ་ཏོག ཤེས་རིག་དཔར་ཁང། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༡། ཤོག ༩༣།

 

དབུས་གཙང་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་ལས་བཏུས་པའོ།།